امامزاده ابراهیم

 رابینو در باره مرقد شا هزاده ابراهیم نو شته است :

امامزاده قاسم بن موسی بن جعفر (ع)

  بنای امامزاده قاسم با توجه به عوامل معماری مربوط به دوره قاجار می باشد. مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 570 . 28 36

عرض جغرافیایی : 217 . 21 052  

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  32 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر  اسلامی (( قرن 10 الی 13 ه.ق ))  بوده است  .   بنا هشت ضلعی از آجر که بر جداره داخلی هر یک از اضلاع آن طا قهایی ساخته شده است پهنای هر ضلع آن از داخل 175 سانتیمتر است  . سه پنجره نورگیر در شمال و غرب و جنوب بنا است. در ورودی بقعه شرقی است که درحیاط بقعه باز می شود . صندوقی وسط بنا امامزاده را پو شانیده است . بنا در هشت ضلع بیرونی دارای نمای تزیینات آجری که بیشتر هندسی و نقوش اسلیمی می باشد.نقش سرو که نماد معماری قاجار می باشد در نمای آجری وجود دارد  نقوش هر ضلع با ضلع دیگر متفاوت می باشد .صندوق شامل قطعات مختلف چوب است که در جهات مختلف به یکد یگرکام و زبانه شده اند. بر یکی از این قطعات با مرکب سیاه وقلم نوشته اند: عمل استادحسین بن استاد خوشنام مورنی.نوشته زیر بر طرف غربی صندوق بر یکی از تخته ها حک شده است خادم قدیمی درویش محمد بن درویش کمال الدین مسجد امامزاده را  اخیرا تعمیر کرده بودند.اصل بنا متعلق به قرن نهم ه.ق میباشد و و یکی از مکانهای زیارتی مردم شهرستان است .

این بنا در محله چاکسر آمل کوچه امامزاده قاسم می باشد و در تاریخ 20/3/1321 به شماره 348 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .  

امامزاده ابراهیم بسیار مورد احترام اهالی است در دوران تابستان روزهای پنجشنبه و جمعه درآ نجا بازار بر پاست بنای امامزاده میان گورستانی است که د یواری اطراف آن کشیدند و شامل برجی مربع شکل و گنبدی هشت ضلعی است بر صندوق چوبین مزار عبارتی حک شده است وحا کی از آن است که در آنجا امامزاده ابراهیم و برادرش یحیی و مادرش به خاک سپرده شده اند نسبت ابراهیم به مو سی الکاظم می رسد تاریخ ساختمان 925 هجری قمری است بیرون گورستان ( حصار گورستان) برجی سنگی است که می گویند مدفن 72 تن از اصحاب امامزاده ابراهیم است نزدیک به مدخل اصلی قبرستان برجی مربعی است که در آن جسد حاجی نامدار خراسانی با دو تن ازدوستانش که برای مرمت امامزاده به آمل آمده بودند به خاک سپرده شده اند .

آب انباری قدیمی در گورستان امامزاده ابراهیم است که مخزن آب آن تا امروز باقی است و سر در و پلّه های پا شیر آن نیمه خراب است .

در کتاب فهرست بنا های تاریخی امامزاده ابراهیم به شماره 63 در تاریخ 15/10/1310 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است  و در باره آن چنین آمده است در ساختمان این امامزاده که به شیوه برج ساخته شده دارای بدنه آجری و گنبد مخروط شکل می باشد.

 در این بنا چند کتیبه بر روی در صندوق چو بین آن به خط رقاع حک شده است تاریخ سال 925 هجری در روی صندوق مرقد خوانده می شود اهمیت این بقعه تاریخی گذشته از نظر معماری و شیوه ساختمانی به علت دارا بودن آثار نفیس جوبی آن از قبیل در صندوق است خوشبختانه کتیبه های این بنا حفظ شده است طبق مفاد کتیبه این بقعه متعلق به ابو محمد ابراهیم از فرزندان حضرت امام موسی الکا ظم علیه السلام است .

وضع کنونی مرقد شاهزاده ابراهیم بنایی است چهار گوشه به ابعاد 522 × 530 سانتیمتر در ورودی حرم شرقی استودر مسجدی گشوده می شود در ازای هر لنگه 195 و پهنای آن 50 سانتیمتر است در بد نه ها ی شما لی و غربی و جنوبی بنا از داخل هر یک دارای دوطا قها است بالای طاقها و سر در ورودی حا شیه ای گچ بری ظریف است بالای حاشیه گچ بری ده بیت شعر با این مطلع است :

( ای خداوند داور من               بگذار از جرم باب و مادر من )

بالای این کتیبه که دور می چر خد در هر بدنه دو طا قها است بالای این هشت طا قها دهبیت شعر است ممکن است به علت سرشماری معترض ما گردند و متذکر می گردد که املاک مو قوفه این امامزاده در زمان صفویه جزء مو قوفات به حساب می آمد و در زمان نادر شاه جزء ابوالجمعی شده است تعلیقه ای بر حا شیه این عرض داشت که دستورمی دهند از ایشان نگیرند .

فرمان فتعحلی شاه مورخ شوال 1249 که به فرزند خود محمد قلی میرزا ملک آرای دارا لملک طبرستان و جرجان می نویسد که چون به حسب شرع و فرامین لازم ا لا تبا ع سلاطین تو لیت امامزاده وا قع در بلده آمل یعنی امامزاده ابراهیم به عهده ملا شیخعلی دلار ستاقی بوده و او در گذشته است تو لیت را به پسرش ملا محمد که شایستگی داردو سالانه دو تومان و هشت هزار دینار از بابت مو قوفات برای مصرف روشنایی صرف شود .

 حکومت نامه به امضای علمای آمل مورخ 1274 چون میان متو لیان اختلا ف ومشا جیر واقع شده بود برای رفع اختلاف تو لیت را به آقا شیخ محمد داده اند و دیگران را از مداخله منع کردند .

مشا جره بر سر تو لیت امامزاده ابراهیم و بر گزاری تولیت آن به شیخ محمد در عشر ثالث جمادی الاولی سنه 1274 . درباره بر گزاری مشهدی رجبعلی بقال ترکه خود را به زن خود و وکا لت دادن به آقای شیخ محمد متولی امامزاده ابراهیم در فروش آنها مورخ 1276سندی درباره تولیت امامزاده و بر گزاری آن به ملا شیخ علی از طرف علما و بزرگان آمل . مهر های ذیل سند . زین الدین ، محمد حسن ، ابوالقاسم ، ابراهیم موسوی ، محمدزکی موسوی، محمد ربیع موسوی، ابولقا سم، علیمردان مو سوی در خواست بر قراری وظیفه دو تومان و هشت هزار دینار تبریزی به مو جب فرمان خاقان و ثبت کتابچه  مازندران در باره متولی ملا محمد امامزاده ابراهیم . سندی که به خدام امامزاده ابراهیم دستور داد که بدانند ریش سفیدی امامزاده با شیخ محمد است او حاصل از عایدات را صرف کند و امر تقسیم به عهده او باشد و امر تقسیم هفته را از میان بر دارند .

عده ای می گویند که ملک بلده که واقع در باده طیبه امامزاده ابراهیم است وقف بر امامزاده است از این رو سر و کار آن را به شیخ اسما عیل و شیخ محمد وا گذار کردکه منا فع آن را صرف امامزاده کنند.

 مهر های ذیل سند :  یوسف ـ محمد باقر ـ جعفر قلی اسما عیل ـ محمد قاسم ـ محمد شیخ ـ محمد رضا ـ محمد ابراهیم ـ نصر الله موسوی ـ محمد هاشم  ـ سندی که در آن آقا سید مهدی و مشهدیه ماه خانم در سال 1208 قمری تمامی حقوق گله داری خود را به آقا شیخ طیب دلار ستاقی متولی به مال المصالحه مبلغ 20 تومان با یک کره است مصا لحه کرده ا ند . 27 سؤال و جواب فقهی به عربی به مهر احمد بن زین العا بدین بالای این کتیبه چهار کنج بنا را چهار گو شواره زده و کمربند گنبد بالا را هشت ضلعی نزدیک به دایر کر ده اند بالای این کمر بند دو ردیف مقر نس سینه کفتری است که بالای ردیف دوم را گنبد مدور بلندی زده اند صندوق چوبین با نقشه ها ونوشته های ظریف وسط بنا است که بر پا یه ای به ازای 237 و پهنای 234 و بلندی 32 سانتیمتر قرار دارد در ازای خود صندوق 224 و پهنای آن 218 و بلندی آن 90 سانتیمتر است

 بنا های تاریخی امامزاده ابراهیم به شماره 63 در تاریخ 15/10/1310 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است . 

جغرافیای طبیعی و انسانی دلارستاق

 دلارستاق از توابع بخش لاریجان آمل در قسمت شمالی قله دماوند قرار دارد. دلارستاق دره ای است که سمت آن از جنوب غربی به شمال شرقی می باشد . آب آن از آبریز ها و چشمه های شمالی دماوند کوه و در کهرود به رودخانه هراز می ریزد . آب دره های دهکده های کرف و تینه و فیره که جزء دلارستاق می باشند بالاتر از رودخانه اصلی دلارستاق  به آب هراز می پیوندند.

دلارستاق شامل 11 روستا بزرگ و کوچک بدین شرح است :

1- رزان ( رزن ) که 15 خانوار تابستان نشین دارد و ساکنان آن از طایفه مغول اند.

2- دیلا ( = دلا ، حاجی دلا ) در تابستان حدود 50 خانوار سکونت دارند و شامل خاندانهای زیر هستند :

 ابیاک ، رعیت باب ( شامل : گوسر و جک و قلیاف ، سلمان ، میون ملیج ) . مجموع این خاندانها را دیگران ، یعنی ساکنان دهکده های دیگر به نام (( غائی )) می شناسند .

3 – میانده ( دهکده ای میان دلا و ناندل ) که 50 خانوار در تابستان سکونت دارد و خاندانهای زیر در آن ساکنند.

پیروسری ، جورملیج ، سادات جعفری که از دهکده دینان ( دینون ) امیری آمده اند و سه پشت است که در اینجا میون سری ساکنند .

4 – ناندل ( = نونل ) که در تابستان حدود 200 خانوار در آن سکونت دارند شامل خاندانهای زیر می باشند :

بیلار ( = بیلدار که به معنی رعیت است . امروز در صفحات مازندران بلودار ( بفتح باء ) همین معنی را دارد ، سم تراش ، متنهار ، درکائی ، خواجه ، ابیاک ، سلیمانی ، الکائی ،    ( = ایلدائی ) ، نوری 

5 – دهکده لهر که ساکنان آن به 14 خانوار می رسند و شامل خاندانهای زیر اند :

الیاس ، رئیس ، حسن ، حاجی ولک (= ویلک ) ، خدری ، مجموعه این خاندانها را ساکنان دهکده های دیگر به نام بنار ( = بندار ) می شناسند .

6 – کیان ( کیون ) که در تابستان40 خانوار تابستان نشین در آن ساکنند و از خاندانهای زیر تشکیل می شوند :

کیانی ، اراغه ، بنّار ( = بندار ) ، اسپی جن .

7 – کارو ( کهرود ) که شامل 45 خانوار تابستان نشین است

8 – نل ، فقط 25 خانوار در این دهکده ساکنند .

9 – کرف که دارای 35 خانوار تابستان نشین می باشند .

10 – تینه در حدود 30 خانوار تابستان نشین دارد .

11- فیره ، در این دهکده حدود 25 خانوار در تابستان ساکن هستند .

آرامگاه سلطان احمد نریزنده

 این آرامگاه در روستای حاجی دلا از روستاهای توابع دلارستاق لاریجان می باشد بنایی است مربوط به دوران صفویه که مرقد سلطان احمد نریزنده می باشد . این آرامگاه بنایی است از سنگ و گچ که از خارج هشت گوش و از داخل مدور بوده است که شبیه برجهای آرامگاهی هشت گوش یا هشت ضلعی مانند برج قابوس که از بیرون دارای زاویه و از داخل مدور می باشد . . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3601094

عرض جغرافیایی : 05211516

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  2229 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون میانه  اسلامی (( قرن 5 الی 9 ه.ق ))  بوده است  .  

سقف آن گنبد عرقچینی و بام آن کلاه درویشی است بر کمربند داخلی ابیات یر را گچ بری کرده اند :

((       این بارگاه کیست که تا صبح واپسین

                                                                                   جن و ملک بخاک درش مینهد جبین

       این بارگاه کیست که محتاج درگهش

                                                                                       هستند کائنات همه روی این زمین

      این بارگاه کیست که از فیض رحمتش

                                                                                  خوشحال و خرّمند هزاران دل غمگین

       این بارگاه کیست که تابنده نور او

                                                                                       باشد یکی چو روضه فردوس عنبرین

       این بارگاه کیست که شاهنشاهان این عصر

                                                                                      از خرمن عنایت اویند خوشه چین   ))

در ورودی بقعه ساده است و کنده کاری و تزئین ندارد فقط بر بالای لنگه سمت راست این عبارات حک شده است :

(( وقف هذه الباب صناعت دستگاهان مشهدی گلبابا و استاد ملا آقا نجار بتاریخ شهر ذی العقده سنة 1100 . ))

آرامگاه سلطان شهاب الدین بن سلطان احمد

این آرامگاه در روستای حاجی دلا از روستاهای توابع دلارستاق لاریجان قرار گرفته که در کنار آن آرامگاه سطان احمد نریزنده می باشد . طرح داخل بنا هشت ضلعی می باشد و در هر ضلع صفه مانندی وجود دارد . طول هر ضلع در داخل 210 سانتی متر و عرض صفه 100 سانتی متر و ارتفاع صفه 50 سانتی متر و پهنای انحنای طرفین صفه 45 سانتی متر است . . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3601079

عرض جغرافیایی : 05211483

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  2237 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر  اسلامی (( قرن 5 الی 9 ه.ق ))  بوده است  .    اضلاع و صفه ها را به بلندی 80 سانتی متر کاشیکاری ظریف کرده اند .تمام کاشیکاریها ستاره ایست و در فرو رفتگی آن شش لوزی کار کرده اند . طرفین صفه ها و بالای کاشیها حاشیه ای  از کاشی دارد که طرح آن حاشیه بندی است .  بر سمت راست در ورودی این کلمات بر کاشیها خوانده می شود :

(( آقا رضی بن حیدر کرار . )) (( و چندین کاشی شکسته دیگر که عبارات آن قابل خواندن نمی باشد ))

بر زاویه میان در ورودی و درگاه شماره یک عبارت زیر بر کاشیها نوشته شده است :

(( الحکم لله تعالی و تقدس – بسم الله الرحمن الرحیم – الاحسان یقطع اللسان – الخالق المتکبر – العلم عندالله – من طلب شیاء جدّ و جد – التصوف کله ادب – بالله العلی العظیم – الراحۀ فی القناعۀ – یا اکرم الکرمین خیر . ))

در درگاه شماره یک عبارات زیر خوانده می شود :

(( والسلام علی من اتبع الهدی – منم غلام غلامان خواجۀقنبر – بسم الله الرحمن الرحیم -  لا شفیع انحح ( من ) التوبه – الشباب شعبۀ من الجنون – الکریم اذا وعد الوفا – السعید من وعظ لغیره – التعظیم لا مرالله – لولا السیامه لبطل الریاسة- یا الله المحمود فی کل فعاله – هوالملک العزیز فی کل حکم – یا فی کل حکم هو الملک العزیز – بسم الله الرحمن الرحیم – فی سنۀ ثلاث و تسعمایه – نصر من الله و فتح قریب بشر – چشم عنایت و نظر لطف و امله – بسم الله الرحمن الرحیم – العبد یدبر و الله یقدر – السلطان ظل الله – دانی بسز اصاد تصوف ز کجاست از صبر و صفا حد بالیف ( ؟ ) صدق  و صفاست در راه تصوف آنکه او راهنماست  - شاهنشاه اولیا علی شیر خداست ( این رباعی بر یک کاشی قرائت شد ) – نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین یا محمد یا علی . ))

بر زاویه دوم دست راست از در ورودی است :

(( لا اله الا الله – نصر من الله و فتح قریب – و الشفقۀ علی خلق الله – عاقبت محمود باد – النوم اخ الموت – با لله تستعبد الحرّ – العلم عند الله – من طلب جذّ و جد – هو الملک العلی العظیم – هوالملک العلی الظیم – السعید من وعظ بغیره – البخیل لا یدخل الجنۀ- الشباب شعبۀ من الجنون . ))

عباراتی که بر کاشیهای در گاه دوم است به این شرح می باشد :

(( الشرف بالفضل و الادب – الدولت و السعادت – هو الله الرحمن الرحیم – ز مشرق تا بمغرب گرامامست علی و آل او ما را تمامست سنۀ احدی و تسعمایه – یا الله یا محمد یا علی یا حسن یا حسین – البخیل لا یدخل الجنۀ – الله محمد علی حسن حسین – صلوا علی خیر الوری – یا سلطان کوچک نزوانی همتی خاطری – محمد رسول الله حقا" – اللهم صل علی محمد – الدنیا ساعۀ و جعلها طاعۀ – العلم عندالله – التصوف کله ادب صدق – الدنیا فقیر و ها  عمروها و لا و قطب ( ؟) – دینم بمحمد و علی هست درست – از شور زمین حرحی ( ؟ ) هیچ نرست – خواهی که ز حوض کوثرت آب دهند – رو مذهب شاه گیر دین درست – ( چهار علی که عین آنها در وسط و چهار محمد در دل یاء شکسته علی و دو محمد خارج بر یک قالب کاشی ) –  یادگار علی حدادا بن بایزید –  السلطان ظل الله فی الارضین – التصوف کله ادب – الحکم لله تعالی العبد حبیب الله اسد الله الغالب علی ابن ابی طالب – السلطان ظل الله فی الارضیین – ربّ طامع کاذب – المکتسب حرص العلم ( ؟ ) - بسم الله الرحمن الرحیم   هست  کلید در  گنج  حکیم  -    ان هذا هو الحق الیقین – ربّ آمل خایب – الذی تعالی و تقدس – الفقر تحفۀ الحق – یا کاشف کل کربه – اله است و الله رحمن خدای – الشرف بالفضل و الادب لا با لاصل و النسب یا علی – السلطان ظل الله . ))

عباراتی که بر زاویه سوم دست راست از در ورودی بر کاشیها نوشته اند :

(( از حمد الله بن ید الله جعفر عاقبت بخیر باد آمین یا رب العالمین – و با الله العصمۀ و التوفیق – یادگار سلطان کمانگر – النوابخ الموت- یادگار کمال سرخاب – الحکم لله تعالی و تقدس – الحکم لله تعالی و تقدس – السلامۀ اجمل من الناس ( ؟ ) یا مفتح البواب – البخیل لا یدخل الجنۀ – العلم عندالله – یا الله یا رحمن یا رحیم – القدوس السلام المومن – بسم الله الرحمن الرحیم – التعظیم لامرالله السلام المومن القدوس – من طلب جدّ و جد – قسمت کل ما بحسنه ( ؟ ) ))

ازارۀ در گاه سوم فقط کاشیهای نقش دار است و نوشته ای بر آنها نیست . بر زاویۀ میان درگاه سوم و چهارم عبارات زیر بر قالبهای کاشی نوشته شده است :

(( قال رسول الله – اللهم صلعلی محمد و آل محمد – السلطان ظل الله – الله مفتح الابواب – الشرف بالفضل و الادب- النثار العاقل قبله – یارب ذوالجلال و الاکرام – الهیبت لله تعالی و تقدس – هو الملک العلی العظیم الوهاب – المهمین العزیز الجبار – العبد یدبر و الله یقدر – الحکم لله تعالی و تقدس – جناح الطالب الشفیع – ربنا ستار العیوب و )) ( یکی دو کلمه خوانده نشد )

عباراتی که بر کاشیهای ازاره چهارم نوشته شده است :

 (( السلطان ظلّّ ظلّ ( ظلیل ) – العبد یدبر و الله یقدر – بسم الله الرحمن الرحیم – اکرم النسب خلق الحسن – ( خوانده نشد ) علی ابن ابی طالب  - الفقر سواد الوجه فی الدارین – التصوف کله ادب – فی سنۀ اثنی و تسعمایه – الاکرام عز من التقی – ان هذا هو الحق الیقین – اما من هلک عرف قدره – العبد یدبر و الله یقدر – بسم الله الرحمن الرحیم – هو الغنی المغنی – و قلب احمق الافمه با لله العلی العظیم – الله مفتح الابواب – لاّ برمع الشح   ( ؟ ) – العلیم الحافظ ( خوانده نشد ) السلطان ظل الله – باز جسم مس کند ( ؟ ) یارب بحق مصطفی سلطان تخت اصطفی آن بدر در طاهرین شمس الضحی بدر الدجی – الراحۀ فی القناعه – العلی العظیم – العبد یدبر و الله یقدر – فانه من مفاتیح الزر ( چهار علی در وسط و چهار محمد  حسن و حسین تقی جعفر نقی ) – بسم الله الرحمن الرحیم – یا مفتح الابواب – المشورت رکن من الاصواب ( ؟ ) المسار السرّ جامع العیوب ( ؟ )  النوم اخ الموت ( دوباره بر یک قالب کاشی ) – بسم الله الرحمن الرحیم – السلطان ظل الله – لولا السیاسۀ – لولا السیاسۀ لبطل الریاسۀ – السخی لا یدخل النار – الرفعۀ و العزۀ و الشوکت – یادگار محمد لّواف – الفقر فخری . ))

مطالبی که بر زاویه میان درگاه چهارم و پنجم است :

(( قلب الاحمق فی فمه – السخی لایدخل النار – قال امیر المومنین – العبد یدبر و الله یقدر – لاحیاء لحریص – اکرم الضیف و لو کان کافرا – لا اله الا الله – هو العلی العظیم – العلم تاج سلطنتی – هو الغفار القهار – السعید من وعظ لغیره – الواثق بالملک الغنی – المرء محبوا" تحت لسانه – احذر من نعامۀ النعم – الله هو الرحمن الرحیم – الشباب شعبه من الجنون – نصر من الله و فتح قریب – من عرف نفسه فقد عرف ربه – السخی لا تدخل النار – الخلف الصالح و العبد (خوانده نشد ) – السلطان ظل الله .))

عباراتی که بر کاشیهای ستاره ای درگاه پنجم نوشته شده است :

(( السلطان ظل الله – من طلب جدّ و جد – انا العلم للفتی – یا خالق کل شیی – الله مفتح الابواب – الله مفتح الابواب – خواجه ابرار حیدر کرّار – التصوف کله ادب – الفقر تحفۀ الحق- در را ز هوای خود به بستیم بگل زان درگه ما سجده گه شاهانست – اطیع الله و اطیعو الرسول – فی سنه احدی و تسعمایه هجریه النبویه – قال النبی علیه السلام – قال امیر المومنین – لا ثناء مع الکبر  هر که را کبر پیشه شد همه خلق در محافل خفاء او گویند آنکه بر منهج تواضع رفت همه عالم ثناء او گویند – والله المرجع المآب – و بالله العصمة و التوفیق – الحمد لله الذی جعل لنا ظهور – الله مفتح الابواب ( دوباره ) الکریم اذا وعد الوفا ( کذا ) بیت خمسة نظامی آنکه تغییر نپذیرد توئی وانکه نمردست و نمیرد توئی علیه الرحمۀ و الثواب – الله مفتح الابواب – التصوف کله ادب صدق – الاحسان یقطع اللسان – لافتی الاعلی لاسیف الا ذوالفقار – اللهم صل علی محمد – الحکم لله تعالی – التعظیم لامرالله – الله العلی العظیم . ))

عباراتی که بر زاویه میان درگاه پنجم و ششم نوشته شده است :

(( السلطان ظل الله – السعید من وعظ لغیره ( دوباره ) – بسم الله الرحمن الرحیم – الاحسان یقطع اللسان – الدولت و السعادت – نصر من الله و فتح قریب – العبد یدبر والله یقدر – العلم عندالله – التصوف کل ( کله ) ادب – ان هذا لهو حق الیقین – الله مفتح الابواب و المرجع و المآب الفقر تحفۀ الحق – ثم الجزع عندالبلا – التصوف کله ادب – العلام المهین العزیز – الحب و البغض بتوارث – الاحسان یقطع اللسان .))

مطالبی که بر کاشیهای درگاه ششمین نوشته شده است :

(( الله یقدر و العبد یدبر – حیدر علی بن ابی طالب – اغنی غنی العقل – لا حیاء ( خوانده نشد ) مع الحرص – الکریم اذا وعدالوفا ( کذا ) – فان احسنتم لا یعلم حسبتم – لا اله الا هو الحی الا –یا مولفۀ القلوب – لا شرف مع سوء الادب – القلب المرۀ عمی – الاحسان تقطع اللسان – الحکم لله تعالی و تقدس – بسم الله الرحمن الرحیم – لو کتب الکتب صانعا" نجارا – اکرم الصنیف و لو کان کافرا – لا برّمع الشح – افقر الفقر الحمق صدق – اب الله یحب التئوابین – ان هذا  لهوحق الیقین – الله یقدر و العبد یدبر – لا اله الا الله محمد رسول الله – و با لجلال و الا کرام – العبد یدبر و الله یقدر – نصر من الله و فتح قریب – اللغت مفتاح مفتاح الفتح – لسانک ما بعد ( خوانده نشد ) – قلب الاحمق فی فمه – لو کتب الکتب صانعا" نجارا" ( ؟ ) لولا السیامۀ لبطل الریاسۀ محمد المصطفی . ))

مطالبی که بر زوایه میان درگاه ششمین و هفتمین بر کاشیها نوشته شد :

 ((بسم الله الرحمن الرحیم – یا واسع المغفرت الذنوب – الله التوفیق بالله – الحکم العدل اللطیف الجنۀ ( ؟ ) – الله مفتح الابواب – الله یقدر و العبد یدبر – الرحمن الرحیم الحی القیوم – اکرم الصنیف و لو کان لافرا – ادب المرء حسن الخلق – ان دین عندالله الاسلام – الناس بهم منهم سنۀ با یاتهم ( ؟ ) – والله التوفیق – لقدر الله تعالی و تقدس – الله مفتح الابواب . ))

در ازارۀ درگاه هفتم فقط کاشیهای گلدار چسبانیده شده است .

مطالبی که در میان درگاه هفتم و هشتم نوشته شده است :

(( والله اعلم واحکم – الله مفتح الابواب – العلی العظیم – من عذب لسانه انه لنرجو ( ؟ ) – الطامع فی و ثاق الذّل – یا خیر خلق الله – ولله الذی لا اله ( ؟ ) – صلوا علیه و آله – ظل السلطان الظل الله – الحلفظ المعز الرافع المدرک السمیع – الحمدلله الذی ذمت عن الخرب ( ؟ ) التعظیم لامرالله – حسن الرضا و حسین شهید کربلا – العلم تاج الفتی – فانه من مفاتیح الرزق – لا اله الا الله – یادگار سهراب سرخاب آهی . ))

بر بدنه سمت چپ درگاه هشتم که در ورودی اصلی بناست عبارات زیر نوشته شده است :

(( لا اله الا هو الحی القیوم لا تأ خذه – سنۀ و لا نوم له مافی – بسم الله الرحمن الرحیم – قال امیر المومنین من نطر اعتبر – البخیل لا تدخل الجنۀ – بسم الله الرحمن الرحیم – الباری المصور الغفار -  هو الله الرحمن الرحیم – الفقر سواد الوجه فی الدارین – هو الملک العزیز کل حکم ))

از جملات دینی و عرفانی و مسلکی فتیان که بگذریم ،در چهار درگاه زیر یادی از سالهای کاشیکاری شده است :

سال 901 در درگاه دوم و درگاه پنجم و سال 902 در درگاه چهارم و سال 903 در درگاه اول . از ذکر این تواریخ می توان به این نتیجه رسید که دوران کاشیکاری ازاره مرقد سلطان شهاب الدین در حدود سه سال طول کشیده است . بنابراین می توان گفت که کاشیها در محل تهیه نشده بلکه از خارج به اینجا حمل شده است .

دیگر اینکه نامهای چندین تن در میان نوشته های کاشیهای ازاره بدین ترتیب آمده است :

آقا رضی بن حیدر کرار در سمت راست در ورودی .

العبد حبیب الله ، یادگار علی حداد بن بایزید در درگاه دوم .

        یادگار سلطان کمانگر ، یادگار کمال سرخاب ، حمدالله بن یدالله .

        جعفر در زاویه میان درگاه دوم و سوم .

یادگار محمد لواّف در درگاه چهارم .

العبد خاکی صوفی در درگاه ششم .

یادگار سهراب سرخاب آهی در درگاه هفتم .

اما معلوم نیست که اینها کاشیکار یا کاشی ساز یا کاتب نوشته های کاشیها هستند ، زیرا سمت هیچ یک از این نوشته ها مشخص نیست .

در ورودی بقعه دو لنگه ای است . طول هر لنگه 165 سانتی متر و عرض آن 40 سانتی متر است . عبارات زیر بر این دو لنگه حک شده است :

بر بالای لنگه سمت راست :

(( وقف هذه الباب لمزار سلطان العارفین ))

بر بالای لنگه سمت چپ :

(( سلطان حاجی قدس سرّه ))

بر وسط لنگه سمت راست :

(( الباء التاء معظم شیرانشاه ابن شیرامه فی تاریخ ))

بر وسط لنگه سمت چپ :

(( شهر ربیع الاخر سنة اربعا سبعین و ثمانمائه ))

بر پایین لنگه سمت راست :

(( عمل حسین نجار لواسانی و محمد شاه نجار لارجانی ))

قسمت پایین لنگه سمت چپ و طرف راست آن سوخته و از بین رفته است ، غیر از عباراتی که نقل شد بر قسمتهای دیگر در یعنی بائوها و پاسارها کنده کاری متوسط داشته که بر اثر بارندگی خورده شده و از میان رفته است .

چنانکه از کتیبه در پیداست این در وقف بر مزار سلطان العارفین سلطان حاجی شده است ، در صورتیکه مدفون در این مرقد در نزد اهالی معروف به شیخ شهاب الدین است و اغلب انتساب (( سهروردی )) را نیز به نام او می افزایند و برای این انتساب دلیلی دارند : (( چون مدفن این مرد در مرتع سردور است و این مرتع در نوشته های دیوانی (( سهرود )) ضبط شده است از این رو سلطان شهاب الدین که در این اراضی به خاک سپرده شده است به سهروردی معروف شده است .

از طرف دیگر باید گفت دری که در بالا شرح داده شد ، متعلق به بالا نیست ، زیرا در طرف راست آن بازویی از گچ در حدود بیست سانتی متر در کنار چهار چوب افزوده اند تا در ، در این پهنا جایگزین شود . گذشته از این طاق درگاه هلالی است و قسمت بالای چهار چوب در افقی ، است و هیچگ.نه نشانی ندارد که روزی کتیبه اضافی بالای آن بوده که هلال طاق را پر کند . از این رو مجبور شده اند ، دو پاره تخته که خود روزی قسمتهای از این در بوده است با پاره تخته قطوری در هلال بالای در بکوبند و این فاصله را پر کنند . با این آشفتگی و درهم ریختگی قضاوت اینکه اینجا مرقد سلطان شهاب الدین سهروردی یا مدفن سلطان حاجی است امری دشوار می باشد.

از داستانهای محلی که خود نشان دهنده بزرگی صفویان است داستان زیر را می توان نقل کرد :

(( روزی محمد شاه هندی ، در زمان حیات سلطان شهاب الدین ، به عزم شکار ، به حاجی دیلا آمده و به ملاقات او رفته و سه کرامت زیر را از او خواسته است تا اعتقاد خود را نسبت به او صافی کند .

نخست آنکه کومة محل اقامت سلطان شهاب الدین وسعت پیدا کند و شاه وصد تن از نوکرانش را جای دهد . چنین امری جامه عمل پوشیده و شاه و نوکرانش در آنجا نشسته اند .

دوم آنکه چهار فصل را در آن محل به او نشان بدهد . سلطان شهاب الدین پنجره کومه خود را گشوده و چهار فصل را یکی پس از دیگری نمایانده است .

سوم آنکه خود و همراهانش را از شیر بز کوهی آش شیر ( شیر برنج ) دهد . ماده بز کوهی لنگ پیدا شد سلطان شهاب الدین شیر کافی برای شاه و همراهانش از او دوشید و خود آش شیر پخت و سفره گسترد و ایشان را غذا داد و ظروف غذای ایشان را خود شست .

پس از دیدن کرامات ، محمد شاه به او وعده کرد که پس از مرگش مقبره ای برای او بسازد . سلطان شهاب الدین مشتی خاک بدو داد و گفت : (( هر وقت این خاک تبدیل به خون شد ، من در آن وقت مرده ام )) محمد شاه هنوز به هند نرسیده بود که خاک بدل به خون شد دستور داد تا مقبره او را به بهترین وجهی ساختند.

جغرافیای طبیعی و انسانی دلارستاق

دلارستاق از توابع بخش لاریجان آمل در قسمت شمالی قله دماوند قرار دارد. دلارستاق دره ای است که سمت آن از جنوب غربی به شمال شرقی می باشد . آب آن از آبریز ها و چشمه های شمالی دماوند کوه و در کهرود به رودخانه هراز می ریزد . آب دره های دهکده های کرف و تینه و فیره که جزء دلارستاق می باشند بالاتر از رودخانه اصلی دلارستاق  به آب هراز می پیوندند.

دلارستاق شامل 11 روستا بزرگ و کوچک بدین شرح است :

1- رزان ( رزن ) که 15 خانوار تابستان نشین دارد و ساکنان آن از طایفه مغول اند.

2- دیلا ( = دلا ، حاجی دلا ) در تابستان حدود 50 خانوار سکونت دارند و شامل خاندانهای زیر هستند :

 ابیاک ، رعیت باب ( شامل : گوسر و جک و قلیاف ، سلمان ، میون ملیج ) . مجموع این خاندانها را دیگران ، یعنی ساکنان دهکده های دیگر به نام (( غائی )) می شناسند .

3 – میانده ( دهکده ای میان دلا و ناندل ) که 50 خانوار در تابستان سکونت دارد و خاندانهای زیر در آن ساکنند.

پیروسری ، جورملیج ، سادات جعفری که از دهکده دینان ( دینون ) امیری آمده اند و سه پشت است که در اینجا میون سری ساکنند .

4 – ناندل ( = نونل ) که در تابستان حدود 200 خانوار در آن سکونت دارند شامل خاندانهای زیر می باشند :

بیلار ( = بیلدار که به معنی رعیت است . امروز در صفحات مازندران بلودار ( بفتح باء ) همین معنی را دارد ، سم تراش ، متنهار ، درکائی ، خواجه ، ابیاک ، سلیمانی ، الکائی ،    ( = ایلدائی ) ، نوری 

5 – دهکده لهر که ساکنان آن به 14 خانوار می رسند و شامل خاندانهای زیر اند :

الیاس ، رئیس ، حسن ، حاجی ولک (= ویلک ) ، خدری ، مجموعه این خاندانها را ساکنان دهکده های دیگر به نام بنار ( = بندار ) می شناسند .

6 – کیان ( کیون ) که در تابستان40 خانوار تابستان نشین در آن ساکنند و از خاندانهای زیر تشکیل می شوند :

کیانی ، اراغه ، بنّار ( = بندار ) ، اسپی جن .

7 – کارو ( کهرود ) که شامل 45 خانوار تابستان نشین است

8 – نل ، فقط 25 خانوار در این دهکده ساکنند .

9 – کرف که دارای 35 خانوار تابستان نشین می باشند .

10 – تینه در حدود 30 خانوار تابستان نشین دارد .

11- فیره ، در این دهکده حدود 25 خانوار در تابستان ساکن هستند .

آرامگاه سلطان احمد نریزنده

این آرامگاه در روستای حاجی دلا از روستاهای توابع دلارستاق لاریجان می باشد بنایی است مربوط به دوران صفویه که مرقد سلطان احمد نریزنده می باشد . این آرامگاه بنایی است از سنگ و گچ که از خارج هشت گوش و از داخل مدور بوده است که شبیه برجهای آرامگاهی هشت گوش یا هشت ضلعی مانند برج قابوس که از بیرون دارای زاویه و از داخل مدور می باشد . . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3601094

عرض جغرافیایی : 05211516

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  2229 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون میانه  اسلامی (( قرن 5 الی 9 ه.ق ))  بوده است  .  

سقف آن گنبد عرقچینی و بام آن کلاه درویشی است بر کمربند داخلی ابیات یر را گچ بری کرده اند :

((       این بارگاه کیست که تا صبح واپسین

                                                                                   جن و ملک بخاک درش مینهد جبین

       این بارگاه کیست که محتاج درگهش

                                                                                       هستند کائنات همه روی این زمین

      این بارگاه کیست که از فیض رحمتش

                                                                                  خوشحال و خرّمند هزاران دل غمگین

       این بارگاه کیست که تابنده نور او

                                                                                       باشد یکی چو روضه فردوس عنبرین

       این بارگاه کیست که شاهنشاهان این عصر

                                                                                      از خرمن عنایت اویند خوشه چین   ))

در ورودی بقعه ساده است و کنده کاری و تزئین ندارد فقط بر بالای لنگه سمت راست این عبارات حک شده است :

(( وقف هذه الباب صناعت دستگاهان مشهدی گلبابا و استاد ملا آقا نجار بتاریخ شهر ذی العقده سنة 1100 . ))

آرامگاه سلطان شهاب الدین بن سلطان احمد

این آرامگاه در روستای حاجی دلا از روستاهای توابع دلارستاق لاریجان قرار گرفته که در کنار آن آرامگاه سطان احمد نریزنده می باشد . طرح داخل بنا هشت ضلعی می باشد و در هر ضلع صفه مانندی وجود دارد . طول هر ضلع در داخل 210 سانتی متر و عرض صفه 100 سانتی متر و ارتفاع صفه 50 سانتی متر و پهنای انحنای طرفین صفه 45 سانتی متر است . . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3601079

عرض جغرافیایی : 05211483

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  2237 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر  اسلامی (( قرن 5 الی 9 ه.ق ))  بوده است  .    اضلاع و صفه ها را به بلندی 80 سانتی متر کاشیکاری ظریف کرده اند .تمام کاشیکاریها ستاره ایست و در فرو رفتگی آن شش لوزی کار کرده اند . طرفین صفه ها و بالای کاشیها حاشیه ای  از کاشی دارد که طرح آن حاشیه بندی است .  بر سمت راست در ورودی این کلمات بر کاشیها خوانده می شود :

(( آقا رضی بن حیدر کرار . )) (( و چندین کاشی شکسته دیگر که عبارات آن قابل خواندن نمی باشد ))

بر زاویه میان در ورودی و درگاه شماره یک عبارت زیر بر کاشیها نوشته شده است :

(( الحکم لله تعالی و تقدس – بسم الله الرحمن الرحیم – الاحسان یقطع اللسان – الخالق المتکبر – العلم عندالله – من طلب شیاء جدّ و جد – التصوف کله ادب – بالله العلی العظیم – الراحۀ فی القناعۀ – یا اکرم الکرمین خیر . ))

در درگاه شماره یک عبارات زیر خوانده می شود :

(( والسلام علی من اتبع الهدی – منم غلام غلامان خواجۀقنبر – بسم الله الرحمن الرحیم -  لا شفیع انحح ( من ) التوبه – الشباب شعبۀ من الجنون – الکریم اذا وعد الوفا – السعید من وعظ لغیره – التعظیم لا مرالله – لولا السیامه لبطل الریاسة- یا الله المحمود فی کل فعاله – هوالملک العزیز فی کل حکم – یا فی کل حکم هو الملک العزیز – بسم الله الرحمن الرحیم – فی سنۀ ثلاث و تسعمایه – نصر من الله و فتح قریب بشر – چشم عنایت و نظر لطف و امله – بسم الله الرحمن الرحیم – العبد یدبر و الله یقدر – السلطان ظل الله – دانی بسز اصاد تصوف ز کجاست از صبر و صفا حد بالیف ( ؟ ) صدق  و صفاست در راه تصوف آنکه او راهنماست  - شاهنشاه اولیا علی شیر خداست ( این رباعی بر یک کاشی قرائت شد ) – نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین یا محمد یا علی . ))

بر زاویه دوم دست راست از در ورودی است :

(( لا اله الا الله – نصر من الله و فتح قریب – و الشفقۀ علی خلق الله – عاقبت محمود باد – النوم اخ الموت – با لله تستعبد الحرّ – العلم عند الله – من طلب جذّ و جد – هو الملک العلی العظیم – هوالملک العلی الظیم – السعید من وعظ بغیره – البخیل لا یدخل الجنۀ- الشباب شعبۀ من الجنون . ))

عباراتی که بر کاشیهای در گاه دوم است به این شرح می باشد :

(( الشرف بالفضل و الادب – الدولت و السعادت – هو الله الرحمن الرحیم – ز مشرق تا بمغرب گرامامست علی و آل او ما را تمامست سنۀ احدی و تسعمایه – یا الله یا محمد یا علی یا حسن یا حسین – البخیل لا یدخل الجنۀ – الله محمد علی حسن حسین – صلوا علی خیر الوری – یا سلطان کوچک نزوانی همتی خاطری – محمد رسول الله حقا" – اللهم صل علی محمد – الدنیا ساعۀ و جعلها طاعۀ – العلم عندالله – التصوف کله ادب صدق – الدنیا فقیر و ها  عمروها و لا و قطب ( ؟) – دینم بمحمد و علی هست درست – از شور زمین حرحی ( ؟ ) هیچ نرست – خواهی که ز حوض کوثرت آب دهند – رو مذهب شاه گیر دین درست – ( چهار علی که عین آنها در وسط و چهار محمد در دل یاء شکسته علی و دو محمد خارج بر یک قالب کاشی ) –  یادگار علی حدادا بن بایزید –  السلطان ظل الله فی الارضین – التصوف کله ادب – الحکم لله تعالی العبد حبیب الله اسد الله الغالب علی ابن ابی طالب – السلطان ظل الله فی الارضیین – ربّ طامع کاذب – المکتسب حرص العلم ( ؟ ) - بسم الله الرحمن الرحیم   هست  کلید در  گنج  حکیم  -    ان هذا هو الحق الیقین – ربّ آمل خایب – الذی تعالی و تقدس – الفقر تحفۀ الحق – یا کاشف کل کربه – اله است و الله رحمن خدای – الشرف بالفضل و الادب لا با لاصل و النسب یا علی – السلطان ظل الله . ))

عباراتی که بر زاویه سوم دست راست از در ورودی بر کاشیها نوشته اند :

(( از حمد الله بن ید الله جعفر عاقبت بخیر باد آمین یا رب العالمین – و با الله العصمۀ و التوفیق – یادگار سلطان کمانگر – النوابخ الموت- یادگار کمال سرخاب – الحکم لله تعالی و تقدس – الحکم لله تعالی و تقدس – السلامۀ اجمل من الناس ( ؟ ) یا مفتح البواب – البخیل لا یدخل الجنۀ – العلم عندالله – یا الله یا رحمن یا رحیم – القدوس السلام المومن – بسم الله الرحمن الرحیم – التعظیم لامرالله السلام المومن القدوس – من طلب جدّ و جد – قسمت کل ما بحسنه ( ؟ ) ))

ازارۀ در گاه سوم فقط کاشیهای نقش دار است و نوشته ای بر آنها نیست . بر زاویۀ میان درگاه سوم و چهارم عبارات زیر بر قالبهای کاشی نوشته شده است :

(( قال رسول الله – اللهم صلعلی محمد و آل محمد – السلطان ظل الله – الله مفتح الابواب – الشرف بالفضل و الادب- النثار العاقل قبله – یارب ذوالجلال و الاکرام – الهیبت لله تعالی و تقدس – هو الملک العلی العظیم الوهاب – المهمین العزیز الجبار – العبد یدبر و الله یقدر – الحکم لله تعالی و تقدس – جناح الطالب الشفیع – ربنا ستار العیوب و )) ( یکی دو کلمه خوانده نشد )

عباراتی که بر کاشیهای ازاره چهارم نوشته شده است :

 (( السلطان ظلّّ ظلّ ( ظلیل ) – العبد یدبر و الله یقدر – بسم الله الرحمن الرحیم – اکرم النسب خلق الحسن – ( خوانده نشد ) علی ابن ابی طالب  - الفقر سواد الوجه فی الدارین – التصوف کله ادب – فی سنۀ اثنی و تسعمایه – الاکرام عز من التقی – ان هذا هو الحق الیقین – اما من هلک عرف قدره – العبد یدبر و الله یقدر – بسم الله الرحمن الرحیم – هو الغنی المغنی – و قلب احمق الافمه با لله العلی العظیم – الله مفتح الابواب – لاّ برمع الشح   ( ؟ ) – العلیم الحافظ ( خوانده نشد ) السلطان ظل الله – باز جسم مس کند ( ؟ ) یارب بحق مصطفی سلطان تخت اصطفی آن بدر در طاهرین شمس الضحی بدر الدجی – الراحۀ فی القناعه – العلی العظیم – العبد یدبر و الله یقدر – فانه من مفاتیح الزر ( چهار علی در وسط و چهار محمد  حسن و حسین تقی جعفر نقی ) – بسم الله الرحمن الرحیم – یا مفتح الابواب – المشورت رکن من الاصواب ( ؟ ) المسار السرّ جامع العیوب ( ؟ )  النوم اخ الموت ( دوباره بر یک قالب کاشی ) – بسم الله الرحمن الرحیم – السلطان ظل الله – لولا السیاسۀ – لولا السیاسۀ لبطل الریاسۀ – السخی لا یدخل النار – الرفعۀ و العزۀ و الشوکت – یادگار محمد لّواف – الفقر فخری . ))

مطالبی که بر زاویه میان درگاه چهارم و پنجم است :

(( قلب الاحمق فی فمه – السخی لایدخل النار – قال امیر المومنین – العبد یدبر و الله یقدر – لاحیاء لحریص – اکرم الضیف و لو کان کافرا – لا اله الا الله – هو العلی العظیم – العلم تاج سلطنتی – هو الغفار القهار – السعید من وعظ لغیره – الواثق بالملک الغنی – المرء محبوا" تحت لسانه – احذر من نعامۀ النعم – الله هو الرحمن الرحیم – الشباب شعبه من الجنون – نصر من الله و فتح قریب – من عرف نفسه فقد عرف ربه – السخی لا تدخل النار – الخلف الصالح و العبد (خوانده نشد ) – السلطان ظل الله .))

عباراتی که بر کاشیهای ستاره ای درگاه پنجم نوشته شده است :

(( السلطان ظل الله – من طلب جدّ و جد – انا العلم للفتی – یا خالق کل شیی – الله مفتح الابواب – الله مفتح الابواب – خواجه ابرار حیدر کرّار – التصوف کله ادب – الفقر تحفۀ الحق- در را ز هوای خود به بستیم بگل زان درگه ما سجده گه شاهانست – اطیع الله و اطیعو الرسول – فی سنه احدی و تسعمایه هجریه النبویه – قال النبی علیه السلام – قال امیر المومنین – لا ثناء مع الکبر  هر که را کبر پیشه شد همه خلق در محافل خفاء او گویند آنکه بر منهج تواضع رفت همه عالم ثناء او گویند – والله المرجع المآب – و بالله العصمة و التوفیق – الحمد لله الذی جعل لنا ظهور – الله مفتح الابواب ( دوباره ) الکریم اذا وعد الوفا ( کذا ) بیت خمسة نظامی آنکه تغییر نپذیرد توئی وانکه نمردست و نمیرد توئی علیه الرحمۀ و الثواب – الله مفتح الابواب – التصوف کله ادب صدق – الاحسان یقطع اللسان – لافتی الاعلی لاسیف الا ذوالفقار – اللهم صل علی محمد – الحکم لله تعالی – التعظیم لامرالله – الله العلی العظیم . ))

عباراتی که بر زاویه میان درگاه پنجم و ششم نوشته شده است :

(( السلطان ظل الله – السعید من وعظ لغیره ( دوباره ) – بسم الله الرحمن الرحیم – الاحسان یقطع اللسان – الدولت و السعادت – نصر من الله و فتح قریب – العبد یدبر والله یقدر – العلم عندالله – التصوف کل ( کله ) ادب – ان هذا لهو حق الیقین – الله مفتح الابواب و المرجع و المآب الفقر تحفۀ الحق – ثم الجزع عندالبلا – التصوف کله ادب – العلام المهین العزیز – الحب و البغض بتوارث – الاحسان یقطع اللسان .))

مطالبی که بر کاشیهای درگاه ششمین نوشته شده است :

(( الله یقدر و العبد یدبر – حیدر علی بن ابی طالب – اغنی غنی العقل – لا حیاء ( خوانده نشد ) مع الحرص – الکریم اذا وعدالوفا ( کذا ) – فان احسنتم لا یعلم حسبتم – لا اله الا هو الحی الا –یا مولفۀ القلوب – لا شرف مع سوء الادب – القلب المرۀ عمی – الاحسان تقطع اللسان – الحکم لله تعالی و تقدس – بسم الله الرحمن الرحیم – لو کتب الکتب صانعا" نجارا – اکرم الصنیف و لو کان کافرا – لا برّمع الشح – افقر الفقر الحمق صدق – اب الله یحب التئوابین – ان هذا  لهوحق الیقین – الله یقدر و العبد یدبر – لا اله الا الله محمد رسول الله – و با لجلال و الا کرام – العبد یدبر و الله یقدر – نصر من الله و فتح قریب – اللغت مفتاح مفتاح الفتح – لسانک ما بعد ( خوانده نشد ) – قلب الاحمق فی فمه – لو کتب الکتب صانعا" نجارا" ( ؟ ) لولا السیامۀ لبطل الریاسۀ محمد المصطفی . ))

مطالبی که بر زوایه میان درگاه ششمین و هفتمین بر کاشیها نوشته شد :

 ((بسم الله الرحمن الرحیم – یا واسع المغفرت الذنوب – الله التوفیق بالله – الحکم العدل اللطیف الجنۀ ( ؟ ) – الله مفتح الابواب – الله یقدر و العبد یدبر – الرحمن الرحیم الحی القیوم – اکرم الصنیف و لو کان لافرا – ادب المرء حسن الخلق – ان دین عندالله الاسلام – الناس بهم منهم سنۀ با یاتهم ( ؟ ) – والله التوفیق – لقدر الله تعالی و تقدس – الله مفتح الابواب . ))

در ازارۀ درگاه هفتم فقط کاشیهای گلدار چسبانیده شده است .

مطالبی که در میان درگاه هفتم و هشتم نوشته شده است :

(( والله اعلم واحکم – الله مفتح الابواب – العلی العظیم – من عذب لسانه انه لنرجو ( ؟ ) – الطامع فی و ثاق الذّل – یا خیر خلق الله – ولله الذی لا اله ( ؟ ) – صلوا علیه و آله – ظل السلطان الظل الله – الحلفظ المعز الرافع المدرک السمیع – الحمدلله الذی ذمت عن الخرب ( ؟ ) التعظیم لامرالله – حسن الرضا و حسین شهید کربلا – العلم تاج الفتی – فانه من مفاتیح الرزق – لا اله الا الله – یادگار سهراب سرخاب آهی . ))

بر بدنه سمت چپ درگاه هشتم که در ورودی اصلی بناست عبارات زیر نوشته شده است :

(( لا اله الا هو الحی القیوم لا تأ خذه – سنۀ و لا نوم له مافی – بسم الله الرحمن الرحیم – قال امیر المومنین من نطر اعتبر – البخیل لا تدخل الجنۀ – بسم الله الرحمن الرحیم – الباری المصور الغفار -  هو الله الرحمن الرحیم – الفقر سواد الوجه فی الدارین – هو الملک العزیز کل حکم ))

از جملات دینی و عرفانی و مسلکی فتیان که بگذریم ،در چهار درگاه زیر یادی از سالهای کاشیکاری شده است :

سال 901 در درگاه دوم و درگاه پنجم و سال 902 در درگاه چهارم و سال 903 در درگاه اول . از ذکر این تواریخ می توان به این نتیجه رسید که دوران کاشیکاری ازاره مرقد سلطان شهاب الدین در حدود سه سال طول کشیده است . بنابراین می توان گفت که کاشیها در محل تهیه نشده بلکه از خارج به اینجا حمل شده است .

دیگر اینکه نامهای چندین تن در میان نوشته های کاشیهای ازاره بدین ترتیب آمده است :

آقا رضی بن حیدر کرار در سمت راست در ورودی .

العبد حبیب الله ، یادگار علی حداد بن بایزید در درگاه دوم .

        یادگار سلطان کمانگر ، یادگار کمال سرخاب ، حمدالله بن یدالله .

        جعفر در زاویه میان درگاه دوم و سوم .

یادگار محمد لواّف در درگاه چهارم .

العبد خاکی صوفی در درگاه ششم .

یادگار سهراب سرخاب آهی در درگاه هفتم .

اما معلوم نیست که اینها کاشیکار یا کاشی ساز یا کاتب نوشته های کاشیها هستند ، زیرا سمت هیچ یک از این نوشته ها مشخص نیست .

در ورودی بقعه دو لنگه ای است . طول هر لنگه 165 سانتی متر و عرض آن 40 سانتی متر است . عبارات زیر بر این دو لنگه حک شده است :

بر بالای لنگه سمت راست :

(( وقف هذه الباب لمزار سلطان العارفین ))

بر بالای لنگه سمت چپ :

(( سلطان حاجی قدس سرّه ))

بر وسط لنگه سمت راست :

(( الباء التاء معظم شیرانشاه ابن شیرامه فی تاریخ ))

بر وسط لنگه سمت چپ :

(( شهر ربیع الاخر سنة اربعا سبعین و ثمانمائه ))

بر پایین لنگه سمت راست :

(( عمل حسین نجار لواسانی و محمد شاه نجار لارجانی ))

قسمت پایین لنگه سمت چپ و طرف راست آن سوخته و از بین رفته است ، غیر از عباراتی که نقل شد بر قسمتهای دیگر در یعنی بائوها و پاسارها کنده کاری متوسط داشته که بر اثر بارندگی خورده شده و از میان رفته است .

چنانکه از کتیبه در پیداست این در وقف بر مزار سلطان العارفین سلطان حاجی شده است ، در صورتیکه مدفون در این مرقد در نزد اهالی معروف به شیخ شهاب الدین است و اغلب انتساب (( سهروردی )) را نیز به نام او می افزایند و برای این انتساب دلیلی دارند : (( چون مدفن این مرد در مرتع سردور است و این مرتع در نوشته های دیوانی (( سهرود )) ضبط شده است از این رو سلطان شهاب الدین که در این اراضی به خاک سپرده شده است به سهروردی معروف شده است .

از طرف دیگر باید گفت دری که در بالا شرح داده شد ، متعلق به بالا نیست ، زیرا در طرف راست آن بازویی از گچ در حدود بیست سانتی متر در کنار چهار چوب افزوده اند تا در ، در این پهنا جایگزین شود . گذشته از این طاق درگاه هلالی است و قسمت بالای چهار چوب در افقی ، است و هیچگ.نه نشانی ندارد که روزی کتیبه اضافی بالای آن بوده که هلال طاق را پر کند . از این رو مجبور شده اند ، دو پاره تخته که خود روزی قسمتهای از این در بوده است با پاره تخته قطوری در هلال بالای در بکوبند و این فاصله را پر کنند . با این آشفتگی و درهم ریختگی قضاوت اینکه اینجا مرقد سلطان شهاب الدین سهروردی یا مدفن سلطان حاجی است امری دشوار می باشد.

از داستانهای محلی که خود نشان دهنده بزرگی صفویان است داستان زیر را می توان نقل کرد :

(( روزی محمد شاه هندی ، در زمان حیات سلطان شهاب الدین ، به عزم شکار ، به حاجی دیلا آمده و به ملاقات او رفته و سه کرامت زیر را از او خواسته است تا اعتقاد خود را نسبت به او صافی کند .

نخست آنکه کومة محل اقامت سلطان شهاب الدین وسعت پیدا کند و شاه وصد تن از نوکرانش را جای دهد . چنین امری جامه عمل پوشیده و شاه و نوکرانش در آنجا نشسته اند .

دوم آنکه چهار فصل را در آن محل به او نشان بدهد . سلطان شهاب الدین پنجره کومه خود را گشوده و چهار فصل را یکی پس از دیگری نمایانده است .

سوم آنکه خود و همراهانش را از شیر بز کوهی آش شیر ( شیر برنج ) دهد . ماده بز کوهی لنگ پیدا شد سلطان شهاب الدین شیر کافی برای شاه و همراهانش از او دوشید و خود آش شیر پخت و سفره گسترد و ایشان را غذا داد و ظروف غذای ایشان را خود شست .

پس از دیدن کرامات ، محمد شاه به او وعده کرد که پس از مرگش مقبره ای برای او بسازد . سلطان شهاب الدین مشتی خاک بدو داد و گفت : (( هر وقت این خاک تبدیل به خون شد ، من در آن وقت مرده ام )) محمد شاه هنوز به هند نرسیده بود که خاک بدل به خون شد دستور داد تا مقبره او را به بهترین وجهی ساختند.

خانه درزی (( حاج علی ارباب))

خانه آقای درزی یک خانه سبک قاجاری در نیاکی محله کوچه حاج علی ارباب پلاک 12 در بافت قدیم شهر آمل که از نظر دسترسی به بازار و مرکز شهر درحد مطلوب قرار داردبناباپلان مستطیل در راستای شرق به غرب قرار دارد .  در دو طبقه و زیر زمین ؛ دارای حیاط شمالی و جنوبی می باشد از نظرمعماری ساخت مانند معماری خانه های قاجاری می باشد. بنا در سمت شمال و جنوب  دارای باز شوهای متعد د می باشد برای ایجاد کوران به خاطر شرایط آب و هوای  منطقه   (رطوبت اشباح ) سیر کو لاسیون حرکتی از دو حیاط شمالی و جنوبی می باشد  و بنا دارای  تزئینات گچی و چوبی وپنجره های مشبک  ارسی نورگیر  و سقف سفال پوش می باشد بنا  از نظر سازه مشکلی  ندارد و عمده آسیب  وارده  انسانی الحاقی و فرسایشی می باشد. . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که:

طول جغرافیایی : 3628.354

عرض جغرافیایی : 05220.989

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  103 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (( قرن 10 الی 13 ه.ق ))  بوده است.

در قسمت جنوبی این خانه دارای تزیینات گچبری به صورت لوزی و دایره ای و ستاره ای بر روی بدنه دیوار نقش گردیده است که اصولا" این تزیینات بر وردی اصلی خانه می باشد .

این خانه دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی می باشد و همچنین تزیینات رنگی آمیزی شده در دو طرف پنجره های ارسی اجرا گردیده که این پنجره ها بصورت گره چینی چوبی یا به اصلاح فارسی جورچین و همچنین دارای شیشه های رنگی اجرا گردیده که در مقابل آفتاب قرار بگیرند رنگهای دلنشینی در داخل اتاق اصلی یا تالار پذیرایی ایجاد می کنند. بر بالای این پنجره های ارسی نیز نورگیرهای چوبی گره چینی مشاهده می گردد  . این خانه از مصالحی چون آجر و ساروج و سنگ و چوب و آهک و سفال پوشش بام نیز ساخته شده است . در وسط حیاط اندرونی آن نیز یک حوض آجری با کف فرش های آجری به صورت هفت ،هشتی نیز مشاهده می گردد. در اتاق اصلی چلیپایی نیز تزیینات گچبری بصورت رنگ آمیزی شده نیز مشاهده می گردد و همچنین این خانه نیز حاکمیت اداری و مالی و مذهبی نیز بر آن حاکم بوده که نشان از ارزش و شخصیت افراد ساکن در خانه را نیز می رساند.

این خانه به گفته اهالی محله پایین بازار و همچنین افراد ساکن در خانه توسط حاج علی ارباب یکی از معمتدان و اربابان محل در اواخر دوره قاجاریه ساخته شده است . 

خانه صحت

این خانه در محله پایین بازار پشت تکیه نیاکی در داخل بافت قدیم آمل قرار دارد این خانه همانند تمام خانه های قاجاری در داخل بافت باپلان مستطیل در راستای شرق به غرب قرار دارد .  در دو طبقه و دارای حیاط شمالی که در حال حاضر تخریب گردیده  و حیاط جنوبی می باشد از نظرمعماری ساخت مانند معماری خانه های قاجاری می باشد. بنا در سمت شمال و جنوب  دارای باز شوهای متعدد می باشد برای ایجاد کوران به خاطر شرایط آب و هوای  منطقه   (رطوبت اشباح ) سیر کو لاسیون حرکتی از دو حیاط شمالی و جنوبی می باشد  و بنا دارای  تزئینات گچی و چوبی ونقشی های رنگ آمیزی شده   و نور گیرهای مشبک وسقف سفال پوش می باشد بنا  از نظر سازه مشکلی  ندارد و عمده آسیب  وارده  انسانی الحاقی و فرسایشی می باشد.

در قسمت شمالی این خانه دارای تزیینات نقاشی شده با گل و بوته اسلیمی نقش بسته است و همچنین در طبقه دوم جهت شمالی دارای پنج  در چوبی و در قسمت جنوبی دارای دو در چوبی با یک پنجره ارسی مشبک نیز مشاهده می گردد. این  بنا با پلان مستطیل در راستای شرق به غرب  دارای حیاط شمالی که تخریب گردیده  و جنوبی سالم  می باشد که مانند تمام خانه های قدیمی از تمام المانهای موجود برخوردار است . این پنجره های مانند تمام خانه های قاجاری در داخل بافت قدیم بصورت گره چین چوبی یا همان به اصلاح فارسی به صورت جورچین ایجاد گردیده است همچنین این پنجره ها به صورت کشویی باز می شده اند و  در قسمت شمالی این خانه در قسمت طبقه همکف  نقش درخت سرو همان نقش معروف دروه قاجار به صورت گچبری ایجاد گردیده است .

در جهت شمالی این خانه بالای درهای چوبی نیز نورگیرهای چوبی مشبک کاری شده ایجاد کردیده که بیشتر این نور گیر ها برای تهویه هوای اتاق بوده است.همچنین تزیینات قسمت شمالی نیز می توان به موارد زیر اشاره نمود که عبارتند از :

تزیینات گچبری با طرح اسلیمی و هندسی رنگ آمیزی شده - تزیینات گچبری با نقوش گیاهی و انسانی -  تزیینات گچبری با نقوش گیاهی و اسلیمی و حیوان افسانه ای -تزیینات حیوان افسانه ای با گلهای چهار پر با کادر دایره ای در وسط ستونها- تزیینات انسانی با موهای استلیزه شده - تزیینات رنگ آمیزی شده گلهای شش پر با نقوش انسانی استلیزه شده - تزیینات دیواره حیاط جنوبی با طرح گیاهی - تزیینات نقش درخت سرو با نقش مرد قاجاری با کلاهی بر سر بر روی طاقنماهای حیاط ضلع جنوبی.

در جهت شرقی نیز دو در چوبی نیز مشاهده می گردد .

خانه شفایی علیزاده مقیم

خانه شفایی علیزاده مقیم یکی از خانه های قاجاری به عنوان یک جزء از کل بافت قدیم شهرآمل استاین بنا درنیاکی محله واقع در بافت قدیم که ا ز نظر دسترسی به بازار و مرکز شهر   در حد  مطلوب قرار دارد بنا  با پلان مستطیل در راستای شرق به غرب  دارای حیاط شمالی و جنوبی می باشد که مانند تمام خانه های قدیمی از تمام المانهای موجود برخوردار است بنا در دو طبقه و زیر زمین اتاقهای سه دری و یک اتاق  پنچ  دری می باشد سقف سفالی پوش بنا دارای تزئینات گچی پنجره های ارسی و نور گیرهای مشبک می باشد اسکلت و پایه بنا سالم می باشد و عمده آسیب بنا الحاقی و فرسایشی  می باشد . . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3628.402

عرض جغرافیایی : 05221.037

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  105 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (( قرن 10 الی 13 ه.ق ))  بوده است.

در قسمت شرقی این خانه دارای تزیینات گچبری به صورت طرح های اسلیمی و پرندگان به صورت طوطی یا ققنوس همان پرنده افسانه ای ایجاد گردیده که در دو طرف پنجره های ارسی می باشد این پنجره های مانند تمام خانه های قاجاری در داخل بافت قدیم بصورت گره چین چوبی یا همان به اصلاح فارسی به صورت جورچین ایجاد گردیده است همچنین این پنجره ها به صورت کشویی باز می شده اند و  در قسمت شمالی و جنوبی این خانه نقش درخت سرو همان نقش معروف دروه قاجار به صورت نقاشی شده ایجاد گردیده است .

در دو طرف ضلع شرقی دو طاقنمای با ستونهای گچبری شده و در وسط با دو پنجره طاقی شکل چوبی گره چینی شده با نور گیر های چوبی در قسمت بالای آن مشاهده می گردد .

در قسمت داخلی اتاق اصلی یا تالار پذیرایی نیز تزییناتی از قبیل گچبریهای با طرح و نقوش اسلیمی و پرندگان و از این قبیل مشاهده می گردد. همچنین در قسمت شمالی و جنوبی این خانه در تالار پذیرایی نیز سه در دو لنگه ای مشاهده می گردد که همان اتاق شش دری دوره قاجار محسوب می شود که برای کوران باد در فصل گرما بوده است.

این بنا دارای دو حیاط شمالی و جنوبی بوده است و همچنین این بنا در تاریخ 14/12/1385 به شماره 17802 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

خانه قریشی

  خانه فوق  متعلق به دوره قاجاری  و در نیاکی محله آمل با شماره پلاک ثبتی  788 درحریم درجه یک بافت قدیم شهرستان آمل که از نظر دسترسی به بازار و مرکز شهر درحد مطلوب قرار دارد بنا با پلان مستطیل در راستای شرق به غرب در دو طبقه و یک انبارنگهداری مواد غذایی باچند خمره بزرگ سفالی نسب شده در کف  آن  ساخته شده است.طبقه اول حالت زمستانی داشته و به علت وجود پنجره های متعدد در طبقه دوم  و کوران هوا و وزش باد برای فصل تابستان مناسب می باشد . . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3628.422

عرض جغرافیایی : 05220.990

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  100 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (( قرن 10 الی 13 ه.ق ))  بوده است.  حیاط در قسمت جنوبی بنا   می باشد که شامل یک حوض و مطبخ و یک سردابه بوده است درحال حاضر مطبخ آن وجود خارجی ندارد ولی روی  حوض و سردابه با سیمان وگل پوشیده شده است. بنا دارای  تزئینات گچی و چوبی وپنجره های مشبک , ارسی  باشیشه های رنگی, نورگیر, نقاشی درخت سرو, پرنده  و سقف سفال پوش می باشد.تزیینات نقاشی آن شامل :

نمای نقاشی ضلع جنوبی خانه بر روی نقش درخت سرو با طرح اسلیمی - نمای نقش درخت سرو با نقش اسلیمی و حیوانی و پرنده به رنگ آبی و قرمز- نمای نقش پرنده احتمالا طوطی یا قرقاول بر روی درخت سرو-  نقش اسلیمی در داخل کادر درخن سرو به صورت گلهای گوشواره دار به رنگهای آبی و قرمز -  نقش پرنده کوچک در زیر نقش اسلیمی داخل کادر درخت سرو-  نقش اژدرهای افسانه ای با طرح گلهای سه شاخه با حیوانی شبیح الاغ در قسمت پایین- نقش حیوان افسانه ای در حال شکار گوزن شاخ دار و شکارچی که به سوی آنها شلیک کرده است.

تزیینات ضلع جنوبی در داخل کادر درخت سرو با طرحهای بسیار زیبا اجرا گردیده است و همچنین پنجره های ارسی آن دارای گره چین چوبی یا به اصلاح فارسی جور چین گویند مشاهده می گردد و دارای سه کشوی با دستگیره های آهنی مشاهده می گردد . بنا  از نظر سازه مشکلی  ندارد و عمده آسیب  وارده  انسانی الحاقی و فرسایشی می باشد/.

اثر مذکور در تاریخ 28/3/1385 به شماره 15627 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .

خانه قریشی

  خانه فوق  متعلق به دوره قاجاری  و در نیاکی محله آمل با شماره پلاک ثبتی  788 درحریم درجه یک بافت قدیم شهرستان آمل که از نظر دسترسی به بازار و مرکز شهر درحد مطلوب قرار دارد بنا با پلان مستطیل در راستای شرق به غرب در دو طبقه و یک انبارنگهداری مواد غذایی باچند خمره بزرگ سفالی نسب شده در کف  آن  ساخته شده است.طبقه اول حالت زمستانی داشته و به علت وجود پنجره های متعدد در طبقه دوم  و کوران هوا و وزش باد برای فصل تابستان مناسب می باشد . . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3628.422

عرض جغرافیایی : 05220.990

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  100 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (( قرن 10 الی 13 ه.ق ))  بوده است.  حیاط در قسمت جنوبی بنا   می باشد که شامل یک حوض و مطبخ و یک سردابه بوده است درحال حاضر مطبخ آن وجود خارجی ندارد ولی روی  حوض و سردابه با سیمان وگل پوشیده شده است. بنا دارای  تزئینات گچی و چوبی وپنجره های مشبک , ارسی  باشیشه های رنگی, نورگیر, نقاشی درخت سرو, پرنده  و سقف سفال پوش می باشد.تزیینات نقاشی آن شامل :

نمای نقاشی ضلع جنوبی خانه بر روی نقش درخت سرو با طرح اسلیمی - نمای نقش درخت سرو با نقش اسلیمی و حیوانی و پرنده به رنگ آبی و قرمز- نمای نقش پرنده احتمالا طوطی یا قرقاول بر روی درخت سرو-  نقش اسلیمی در داخل کادر درخن سرو به صورت گلهای گوشواره دار به رنگهای آبی و قرمز -  نقش پرنده کوچک در زیر نقش اسلیمی داخل کادر درخت سرو-  نقش اژدرهای افسانه ای با طرح گلهای سه شاخه با حیوانی شبیح الاغ در قسمت پایین- نقش حیوان افسانه ای در حال شکار گوزن شاخ دار و شکارچی که به سوی آنها شلیک کرده است.

تزیینات ضلع جنوبی در داخل کادر درخت سرو با طرحهای بسیار زیبا اجرا گردیده است و همچنین پنجره های ارسی آن دارای گره چین چوبی یا به اصلاح فارسی جور چین گویند مشاهده می گردد و دارای سه کشوی با دستگیره های آهنی مشاهده می گردد . بنا  از نظر سازه مشکلی  ندارد و عمده آسیب  وارده  انسانی الحاقی و فرسایشی می باشد/.

اثر مذکور در تاریخ 28/3/1385 به شماره 15627 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .

گنبد ناصر الحق

بقعه متبرکه حسن بن علی الناصر الحق که در تاریخ 25شعبان سال 304 ه .ق در آمل وفات یافت . در محله پایین بازارو در محدوده شهر قدیم آمل قرار دارد . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 997 . 28 36

عرض جغرافیایی : 153 . 21 052

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  28 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون میانه اسلامی (( قرن 5 الی 9 ه.ق ))  بوده است .

      این مزار محل زیارت شیعیان چهار امامیه سراسر جهان به ویژه زیدیه کشور یمن است . بنای اولیه آن با توجه به متون تاریخی از میان رفته و بنای فعلی در قرن نهم ه. ق توسط فرزندان میر قوا م الدین مرعشی ساخته شده است .

زمان ساختمان این بنا به دلیل نداشتن این کتیبه معلوم نیست ؛ولی بر اساس تاریخ طبرستان و رویان و مازندران می نویسد)) در سال 814 هجری ، سید علی ساروی به مشهد مبارک الناصر الحق رفت و زیارت بگذارد و فرمود که این عمارت ، لایق این سید نیست،عمارت دیگر بنیاد کنند)) می توان تاریخ ساختمان بنا را به قرن نهم هجری انتساب داد. صاحب مقبره (( الناصر الکبیر الحسن بن علی بن الحسن بن علی بن علی بن عمر بن علی السجاد بن امام الشهید الحسین بن امیر المومنین علی بن ابی طالب علیهم السلام )) است . کنیت او محمد ، ملقب به ناصر الحق و ناصر الدین و ناصر کبیر و از ملوک طبرستان بوده که در سال 304 ه.ق در گذشته است. نقشه بنای ناصر الحق که آن را به صورت یک چهار طاقی شکل داده اند، در داخل و خارج به صورت مربعی است به ابعاد 40/5 متر که گنبد خر پشته دو پوسته آن بر روی پایه شش ضلعی آجری بر پا شده است . بنای مقبره که ورودی آن در میان ضلع شرقی جای گرفته ، به وسیله ملات ساروج و آجر قرمز چهار گوشی به ابعاد 3*18*18 سانتیمتر ساخته شده و خارج آن شامل طاقنماهای با قوس جناقی تند ویک ردیف قطار بندی به طور کمر بندی است.

 نحوه بر پا داشتن طاقنماها به صورتی است که عرض دو طاقنمای غربی و جنوبی ،90/1 متر و ارتفاع هر کدام از آنها ، از خیز قوس تا کف زمین ، به 60/2 متر می رسد. لکن در ضلع شمالی که طول آن چون دیگر اضلاع به 80/4 متر است ، دو طاقنما به قرینه شکل گرفته که عرض دهانه هر یک از آنها بالغ بر 54 سانتیمتر است.

 چهار طرف بنا با چهار شیار به ارتفاع 50/3 متر و هر یک از اضلاع مقبره نیز با دو نغول مربع و دو قاب مستطیل شکل آجری تزیین یافته که تصور می رود داخل قابها زمانی کتیبه یا کاشیکاری بوده است .

داخل بنا چنان که ذکر شد ، عبارت از یک چهار ضلعی است که توسط چهار گوشواره به هشت پهلو تبدیل شده و سپس کاسه گنبد روی آن قرار گرفته است. در این قسمت از مقبره ، معمار بنا با ایجاد چهار پنجره کور و چهار نغول مستطیل شکل افقی توانسته است هم از قطر دیواره های آن بکاهد و هم تأثیرات بسیار جالبی در اتاق زیر کاسه گنبد به وجود آورد . بر روی قسمت هشت ضلعی ،در هر ضلع، دوازده عدد قرنیس مانند مثلثی کار شده است . بالای این مقرنیسهادو ردیف مقرنیس سینه کفتری و کشکولی و بالای آن طاق مدوری زده شده است . گنبد بنا از داخل مدور و گچبری شده است . این بنا به شماره 60   در تاریخ 15/10/1310  در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .

ناصرالحق چه کسی بود :

بعد از سید حسن برادرش محمد بن زید که دایی مطلق یا دایی الی الحق و به قول ابن اسفندیار داعی کبیر خوانده می شد . در نزدیک دروازه جرجان بین او و لشکر محمد بن هارون جنگ سخت در گرفت در نتیجه آن محمد بن زید شکست خورد و بخاطر زخمی که داشت بعد از چند روز درگذشت . مرگ او در نزد سادات و علویان  غالبا با تاثر و تاسف تلقی شد . سرش در بخارا فرستاده شد و تن بی سرش در نزدیک دروازه جرجان دفن گردید . در طی چند سال بعد از  محمد بن زید حدودا  13 سال بعد سیدی حسینی ، نامش ابو محمد حسن بن علی از یاران و نزدیکان محمد بن زید که خود فقیه و ادیب و زاهد و مجاهد هم بود موقع را برای خروج مجدد ، و احیاء امارت زیدی در طبرستان مناسب یافت . این سید که بعد ها خود را ناصر الحق لقب داد از یاران محمد بن زید بود و از علما و مجاهدان زیدیه محسوب می شد در جنگهایی که همراه محمد بن زید کرده بود بر اثر ضربه سلاح دشمن یا در دنبال شکنجه دوران اسارت در نزد رافع بن هرثمه به گوش او آسیب رسیده بود و به همین سبب او را اطروش (کر) میخواندند.

وی بعد از واقعه محمد بن زید و غلبه سامانیان بر ولایت طبرستان به ولایت دیلم رفت و آنجا طی سالها همچون فقیهی زاهد اوقات خود را در نشر علم و ترویج دین مصروف میداشت و تدریجا طوایف دیلم را به اسلام و مذهب زیدی علاقمند کرده بود ودر نواحی دیلم مسجدها ساخته بود . سید ناصر با آنکه در نزد محمدبن زید هم با نظر سوء ظن نگریسته می شد و دایی دوم چون او را از داعیه قدرت طلبی و فرصت جویی خالی نمی دید در حق ا و اعتقاد زیادی نداشت در این مدت که به ترویج مذهب زیدی و تعلیم فقه و عقاید در ولایت دیلم اشتغال داشت مکرر اشعاری در مرثیه داعی می سرود و خاطره او را در نزد مریدان زنده نگه میداشت از این رو تدریجا خاطره دوران امارت محمد بن زید با تصویری درخشان تر از آنچه در واقع بود ، در نزد اکابر دیلم و طبرستان احیاء شد و بالا خره ناخرسندی از ادامه حکومت بیگانه در داخل ولایت هم محرک بر وضع نا آرامیها گشت .

وقتی تعداد قابل ملاحظه ای از از اهل گیل و دیلم هوا خواه سید اطروش و تابع طریق او شدند وی به عنوان خونخواهی محمد بن زید خود را آماد ه خروج نشان داد. چون اکابر گیل و دیلم بر وی جمع آمدند و با وی بیعت کردند خروج خود را آشکار ساخت . آنگاه پسر خود ابوالحسن احمد را که بعدها صاحب جیش (سپهسالار ) خوانده شدبه رویان فرستاد و خود به کلار رفت . در کلار اسپهبد ولایت با او بیعت کرد و در رویان اهل ولایت به حمایت از صاحب الجیش عاملی را که از جانب سامانیان در آنجا بود از آنجا بیرون کردند . اطروش از کلار ، خویشاوند خوش سید حسن بن قاسم را به چالوس فرستاد. در برخوردی که بین سپاه داعی با لشکر سامانیان روی داد ابن صعلوک با پانزده هزار مرد با وی مقابل شد . حصار چالوس که از دیر باز برای مقابله با طوایف دیلم در ثغر آن ولایت بوجود آمده بود با خاک یکسان گشت و خون  کشتگان قوم با امواج رود به دریا رفت. بالاخره ابن صعلوک منهزم شد و اهل شهر مقدم سپاهیان داعی تازه را با خرسندی استقبال کردند (جمادی الاخر301ه.ق ) ابن صعلوک در آمل و ساری هم نتوانست در مقابل یاران داعی مقاومت کند و به گرگان و ری رفت.داعی جدید که بعد از خروج به نام ناصر الحق و ناصر کبیر خوانده می شد ، در آمل به سرای حسن بن زید نزول کرد و از اهل آنجا به اخذ بیعت اهل بیت آنگونه که در نزد ایمه زیدی معمول است اقدام کرد و در ساری هم عبدالله پسر العقیقی به حمایت او علم سپید بیرون آورد و با فوجی از گیل و دیلم که ناصر در تحت فرمانش گذاشت با اسپهبد شهریار محاربه کرد ، هر چند عقیقی کشته شد و اسپهبد با ارسال سر او برای ابن صعلوک وفاداری خود را نسبت به آل سامان نشان داد مقارن کشته شدن امیر احمد بن اسمعیل در بخارا ساری به دست ناصر افتاد و پسر او ابو القاسم جعفر از آنجا در مقابل سپاه بخارا دفاع سر سختانه کرد و سرانجام طبرستان برای ناصر مستخلص گشت اسپهد شروین با وی صلح کرد و دولت علویان بدینگونه دیگر بار در طبرستان فرصت تجدید حیات یافت .

اما ناصر کارامارت را به خویشاوندان خود حسن بن قاسم واگذاشت و به همین سبب پسرانش از وی ناخرسند شدندو پسرش ابوالحسین احمد معروف به صاحب جیش که ظاهرا به جهت امامی بودنش در نزد پدر چندان مقبول نبود در طی بعضی از اشعارش بر این انتخاب پدر اعتراض هم کرد . مع هذا حسن بن قاسم هم یک بار برای عزل ناصر تو طئه یی کرد  که در آمل منجر به توقف ناصر و تبعید او به لاریجان شد و با انکه مداخله عامه و عکس العمل سر کردگان دیلم از جمله لیلی بن نعمان که در ساری از جانب ناصر حکومت داشت ،تو طئه را بی اثر کرد اما ناصر که بلافاصله با تکریم تمام به آمل باز آورده شد در حق حسن بن قاسم که عامل توطئه بود ، چندان خشونتی نشان نداد فقط او را یک چند از آمل دور کرد اما به شفاعت ابو الحسن احمد دیگر باراو را باز خواند وعفو کرد و نواده خود ، دختر ابو الحسن احمد را هم با ولایت گرگان به او داد . حسن بن قاسم نتوانست در گرگان در مقابل ترکان مقاومت کند در بازگشت به گیلان رفت ،ناصر هم چندی بعد ، از حکومت کناره گرفت و باقی عمر را به تدریس و عبادت و مطالعه ، در انزوا به سر برد و در آن مدت که وی در عزلت بود کارها در آمل بر دست پسرش ابو الحسین احمد بود ظاهراقاسم بن حسن هم از گیلان در جریان امور نظارت داشت . ناصر کبیر چنانچه از روایت حمزه اصفهانی بر می آید دو سال و سه ماه و چند روز بیش حکومت نکرد . وی در عصر خود به فضل ادب و زهد و ورع شهرت داشت و مجلس او محل شعرا و اهل فضل و اصحاب نظر بود . هنگام مرگ (شعبان304) پیری سالخورده اما شاعری ظریف طبع و نکته سنج و باذوق بود . ظاهرا چندی هم از محضر امام حسن بن علی العسکری (ع) استفاده کرده بود و در مساله اما مت هم بنابر پاره ای ماخذ تصنیفات داشت . ناصر در مذهب زیدیه صاحب مقالات خاص محسوب می شد و فرقه ناصریه در بین قوم بدو منسوب بود.

ناصر کبیر دارای کتبی شامل : در احوال فدک ـ کتاب الطهاره – کتاب الاذن و الاقامه – الصلاه – اصول الذکات – المناسک – السیر – الایمان – الرهن و کتاب بیع .بعد از ناصر پسرش ابوالحسن احمد که در آمل متصدی کارها بود ، داماد خود حسن بن قاسم را از گیلان به آمل خواند و آنگونه که ظاهرا ناصر کبیر هم توصیه کرده بود ، ولایت به وی تسلیم کرد (رمضان304) . احتمال داده اند که چون خود او مذهب امامی داشت و در مذهب او دعوت امامت جایز محسوب نمی شد کار حکومت را به داماد زیدی خود وا گذاشت و او به عنوان داعی صغیر یا سید داعی معرف شد و زیدیه طبرستان امامت و عمارت او را با حسن قبول تلقی کردند اما ابوالقاسم جعفر پسر دیگر ناصر اقدام برادرش ابوالحسین را در تعویض امارت به دامادش نپسندید بر او اعتراض کرد و بدینگونه تفرقه ای که سرانجام به انحطاط و انقراض امامت زیدیه در طبرستان منجر شد با مرگ ناصر کبیر آغاز یافت . 

پل هراز( پل دوازده چشمه )

این پل از آجر ساخته شده و مربوط به دوران حکومت عباس اول شاه صفوی است تاریخ د قیق بنای آن احتما لا 1018 ه. ق و آغاز قرن یازدهم  است . قبل از احداث پل جدید در طی 300 سال این پل رابط بین دو قسمت شهر و در واقع دو قسمت پهناور کشور ایران بوده چون در شمال ایران هیچ پل ارتباطی وجود ندارد که از این پل قدیمی تر باشد.

 نقطه تاریخی مهم این است که این پل  همزمان با راه ارتبا طی قدیمی در کنار رود هراز نبا شد و باید گفت که راه اصلی و قدیمی در کناره  رود هراز که اکنون نیز در بعضی از قسمتها قابل مشاهده می باشد به دستور عباس اول شاه صفوی ساخته شد و شرح آن در کتاب عالم آرای عباسی آمده است . نقطه مقابل ذکر اینکه دوازده چشمه ( پله ) این اثر به نام دوازده امام معصوم ساخته شد .

هولمز می نویسد : پل با شکوهی که صد وشش سال قبل از این تاریخ جوناس هندی دیده بود ، وجودخارجی ندارد و هیچکس از خرافاتی که در باره عبور از روی پل هراز در عهد نادری بر سر زبانها بودو هندی به تفضیل از آن یاد کرده است ، اطلاعاتی نداشت معلوم نیست هولمز از کدام پل سخن می گوید پل هراز از قدیمی ترین ایام تا امروز برقرار است و ماشینهای سواری و باری از روی آن عبور می کنند

مگلنوف درباره این پل می نویسد : هراز پلی است دارای دوازده چشمه و بسیار بلند و دراز . گویند امام حسن آن را ساخته است ولی اهالی گویند که مردی فقیر، بر خلاف میل بزرگان این پل را ساخت و نفرین نامه ای نوشت که ارباب مکنت از روی آن نگذرند بلکه گذر گاه رعایا و بیچارگانبا شد .

محمد حسن خان اعتماد السلطنه درباره پل قدیمی و آثار قلعه نزدیک به آن می نویسد :

پل طولا نی کم عرضی از سنگ و آجر بر روی رود خانه هراز عبارت از طا ق است . نسبت این بنا را به اعراب می دهند ولی از ظا هر وضع چنین می نماید که قدیم تر از فتح اسلام این مملکت رابنا شده باشد .

 در انتهای پل سمت غربی رود خانه قریب سه هزار درع کنار رود خانه را با سنگ و آجر سد بسته اند که هنگام طغیان آب به شهر خرابی دارد نیا ورد در نزدیکی پل این رود خانه ، آثار قلعه ای قدیمی است که الحال کار وانسرا شده است .

اعتماد السلطنه در روز نامه خا طرات خود درباره این پل چنین نوشته است :

بنای این پل خیلی عالی است نسبت بنای او در زمان فتح اسلام می دهند به اعتقاد من قدیمیتر است.

رضا قلی خان هدایت در باره این پل می نویسد : یکهزار و دویست تومان مخارج پل بستن فرمود :

( ناصر الدین شاه ) تا مشکل قوافل آسان گشته . در عرض این پل 130 متر و پهنای آن 3 متر و بلندی آن از سطح آب 6 متر است و در فا صله صد و بیست متری در شمال پل رضا شاهی است.

ناصر الدین شاه در سال 1293 ه.ق درباره این پل نوشته است :

(( وارد آمل که شدیم ، از میان بازار که سنگ فرش بدی داشت و گل زیادی بود ، عبور شد. به پل رسیده پیاده شدیم . عرض پل بسیار کم و طولش زیاد است . پیاده رفتن اولی بود.))

لذا این پل شهر را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم نموده است .  شکل طاقها ، جناغی است که بر روی پایه های مستطیل شکل استوار شده اند ، به نحوی که ارتفاع آخرین نقطه تیزی آن از سطح آب رودخانه 7 متر است . فاصله پایه های این پل 6 متر است که در قسمت مخالف جریان آب ، سیل برگردان یا موج شکن دارند . طول پل 120 متر و عرض آن 40/6 متر است . در حال حاضر طول پل 125 متر و عرض آن 50/8 متر می باشد .

 این پل در اوایل قرن 18 میلادی به وسیله یکی از شیخ الاسلام های سابق آمل ساخته شده و در قرن 19 میلادی توسط میرزا شفیع مازندرانی وزیر دوره ناصر الدین شاه تعمیر و بازسازی گردیده است . این پل بیشتر به خاطر نقش حیاتی و سازنده آن ، یکی از معتبر ترین پل های تاریخی کشور در استان مازندران شهرستان آمل به شمار می آید.(( 71 )) این پل در تاریخ 17/3/1335 به شماره 1247 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است . 

پل فلزی آمل

این پل بسیار زیبا در نوع خود بی نظیر است و در فهرست آثار ملی کشور به شماره 1524 در تاریخ 3/12/1353 به ثبت رسیده  است این پل برابر اصول مهندسی و فنی در سال 1316 شمسی ساخته شد و طول آن 180 متر با عرض 8 متر و ارتفاع 6 متر می باشد محل عبور و مرور در ( کف ) پل بوسیله دو قوس به صورت معلق نگهداری می شود.

این پل توسط اشکودا در زمان رضا خان ساخته شده است . 

ساختمان دارائی

 این بنا نیز در سال 1315 هجری شمسی در آمل ساخته شده و با توجه به زیبایی ساخت ، نوع مصالح و پلان یکی از آثار های بی نظیر معماری دوره پهلوی اول در شمال ایران می باشد.

  این بنا در دو طبقه ساخته شده اتاقهای در جهت شرقی و غربی ساخته شده است که قرینه همدیگر می باشد و به طول 35/4 سانتی مترو به عرض 35/3 سانتی متر ایجاد گردیده است به طور کلی جهت ساختمان شمالی – جنوبی بوده است  ورودی اصلی ساختمان در جهت شمالی بوده و ورودی جدید در جهت جنوبی ساختمان می باشد . در وسط طبقه همکف دو پلکان سنگی ایجاد گردیده که طبقه همکف را به طبقه دو متصل می کند.اتاقهای طبقه همکف دارای نورگیر های متعدد می باشد .

 معماری طبقه دوم این بنا هم مانند معماری  طبقه همکف بوده است و زیر زمین این ساختمان با یک پله به سمت زیر زمین منتهی می گردد و دارای نورگیر های  متعدد در چهار طرف ساختمان به شکل کانالهای گربه رو یا همان هواکش ایجاد گردیده است .این بنا هم اکنون به عنوان موزه تاریخ شهر آمل مورد استفاده قرار گرفته است .

  این اثر در تاریخ 3/3/1358 به شماره 1525در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

گنبد شمس آل رسول

این اثر در خیابان شهید بهشتی اندیشه  49 چاکسر  در اراضی گنبد بن واقع شده است .این بنا چهار ضلعی و هر ضلع آن 70/8سانتیمتر که مساحت آن 80/34متر مربع می باشد. بنا به صورت چهار طاقی بوده که بعلت شباهت آن به آتشکده به همین نام معروف شده است . مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 890 . 28 36

عرض جغرافیایی : 316 . 21 052

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  29 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (( قرن 5 الی 9 ه.ق ))بوده است .

 همچنین محمد حسن خان اعتماد السلطنه به اشتباه این گنبد ها را آتشکده معرفی کرده است در حالی که این بناها اسلامی است و مقابر خصوصی افراد است بنا مربوط به قرن نهم هجری قمری بوده و از وسعت قابل ملاحظه نسبت به بناهای دوره خود برخورداراست بقعه بصورت چهار گوشه و گنبد مخروطی است وگنبد آن دو پوش می باشد که هر دو پوش آن در اثر زلزله و عوامل جوی منطقه خراب شده است عمده تزیینات بنا طاق و قوس و قرنیسهای آجری و کاشیکاری در قسمت فوقانی است .

در طوماری که در زمان صفویان نوشته است شمس آل رسول به نام ( امام زاده شمس آل رسول ) خوانده شده و تولیت آن را به مولانا علی آملی برگزار کرده اند.

حسن بن اسفندیار در تاریخ خود دو بار از این گنبد ها یاد کرده است و چنین می نویسد :

 السید شمس آل رسول صلی الله علیه و آله فقیه و صاحب حدیث و از جمله سفاک و عباد ، هنوز ( 606 ه.ق ) تربت او برقرار است و مشهد و مزار مشهور ، به محله عوامع کوی بر در دروازه آمل اراضی گنبدین امروزین که قسمتی از محله پایین بازار است در زمان ابن اسفندیار محله ای جداگانه به نام (( عوامه کوی )) بوده و بر در دورازه آمل قرار داشته است . در این اراضی پاره آجر و سفال فراوان دیده می شود . سابقا" با کندن این اراضی آجر های فراوان   به دست می آوردند . و همچنین ابن اسفندیار در جای دیگر در کتاب خود می آورد : قاضی حجیم زاهد و عالم و تربت بر در مشهد شمس آل رسول ، به محله عوامه کوی مکلنوف ذیل عنوان ( سه گنبد ) می نویسد که در خارج شهر آمل بقاعی قدیمی است در حلیکه به جای سه گنبد پنج گنبد است :

1 – کبود گنبد در زلزله ویران شده و چهار گوشه بود

2 – گنبد ناصر الحق که یکی از سادات حسنی است

3 – گنبد شمس طبرسی که دارای دو پوشش بود که یکی پوشش آن از زلزله ویران شد

4 – گنبد سایه سه تن یعنی گنبدی که بر روی جسد سه تن  از پسران میر قوام الدین سایه انداخته است

در وسط آن سنگی نا تراشیده بود . از خطوط کوفی آن بر می آید که امام ابوالقاسم پسر ابو المحاسن رویانی حکیم الهی نیز در آنجا مدفون است

5 – گنبد محمد آملی که تا بنیاد ویران است .

هنوی در باره این گنبد می گوید :

سه برج در خرابه هی شهر آمل دیدم و حدس زده است که این برجها بنا های گبری است.

زاره هم از گنبد شمس طبرسی یاد کرده است .

رابینو در باره گنبد شمس طبرسی یاد کرده و می نویسد :

این گنبد مدور و به شکل برجی است . جسد شمس آل رسول که عارف و محدثی بود و بازهد و تقوی می زیست در اینجا به خاک سپرده شده است مزار او در ( عوامه کوی ) که از کوی های شهر قدیم آمل بوده بنا شده است طاق این برج دو پوش بوده و گنبد خارجی و داخلی داشت که بر اثر زلزله خراب شد . مقبره قاضی حشام در جوار همین گنبد است . رابینو از گنبد دیگری به نام ( کبود گنبد ) در خارج شهر آمل نام می برد و می نویسد : برجی است با گنبدی مخروبه که روزی کاشیهای آبی رنگ گنبد آن را پوشانیده بوده است و نام این گنبد از رنگ کاشیها است .

این بنا در تاریخ  15/10/1310 به شماره 62 در فهرست آثار ملی کشوربه ثبت رسیده است.

   معرفی این گنبد:

 این اثر بنایی است برجی شکل و چهار ضلعی و مصالح آن از آجری می باشد . طول هر ضلع از بیرون ،45/4 متر و از درون ، 92/2 متر است . بر روی هر یک از ضلع های چهار گانه ، یک طاقنما با یک قاب مستطیل در زیر تیزه قوس قرار دارد . قابهی مزبور جهت اجرای عناصر تزیینی مانند کاشیکاری و کتیبه نویسی ایجاد شده است که نمونه آن را در برج آقا شاه بالوی نور مشاهده می کنیم.

یک گلیویی به صورت حاشیه فرورفته در بالای طاقنما برج را از یکنواختی بیرون آورده است . در فاصله بین گلیویی و گردنی گنبد ، سه ردیف قطار بندی آجری به صورت قاشقی و هلالی و تیغه ای در سه ردیف مقرنس بندی روی هم اجرا شده است که مقرنس ردیف دوم دارای قطعات کاشی ساده سبز رنگ است ؛ولی تنها چند قطعه از آن برجای مانده است .در بالای قطار مقرنس ، بر روی یک ردیف آجرکاری پیش آمده ، گردنی هشت وجهی گنبد قرار دارد که در چهار ضلع آن ، چهار حجم مثلثی شکل قرار داشته که گنبد هرمی بر فراز آن  استوار می گشته است .در نمای داخلی ، در وسط هر ضلع ، یک قاب مربع ساده دیده می شود . در بالای برج در گوشه ها چهار ترنبه ایجاد کرده اند که به یاری آنها ، طرح چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل شده است. بر روی این پایه ها ، شاقه گنبد با دو ردیف مقرنس آجری به ارتفاع یک متر بر پا گردیده  که از روی آن ، پوشش کم خیز گنبد آغاز شده است .

 نکته جالب در بنای این برج ، کاربرد آجرهای با ابعاد و اندازه های مختلف است که تاریخ گذاری بنا را از راه مصالح شناسی دچار مشکل می کند ، اما با توجه به شکل کلی و شباهت بسیار آن با برجهای شناخته شده در منطقه ، از آثار قرن نهم هجری دانسته شده است . برج مزبور را آرامگاه شمس آل رسول –از فقهای مشهور آمل می دانند.

مشهد میر بزرگ (مقبره میر قوام الدین مرعشی )

میرقوام الدین در محرم سال 781ه.ق فوت شد. جسد او از بار فروش ده (بابل) با دوش به آمل آوردند محلهایی که تابوت او را بر زمین گذاشتند بنام (زیارت میر وزان) معروف شد و مردم زیارت می کنند در آمل به خاک سپردند و قبه ای عالی برای گور او ساختند .

پس از تسلط امیر تیمور بر صفحات مازندران وتعیین جمشید قارن غوری (795-805ه.ق) و اسکندر شیخی چلاوی به حکومت آنجا منسوب کرد ؛ اسکندر که نسبت به سادات کینه در دل داشت مردم آمل را به ویران کردن بارگاه میرقوام الدین فرمان داد . از آملیان کسی تن به این کار نداد اسکندر دست به دامان مولانا قطب الدین آملی – جد مولانا قطب الدین لاهجی شد و او برای رام کردن مردم شخصابه سر مقبره میر قوام الدین رفت و با دست خود کلنگ را گرفته بر قبه آرامگاه میر قوام الدین فرود آورد ، باز هم کسی از او پیروی نکرد مگرگروهی از مردم زبون که اجبارا با بیل و کلنگ بنای بقعه او را ویران وهموار ساختند . سید علی ساری پس از آنکه آمل را از دست علیآملی بیرون آورد به سید قوام الدین بن سید رضی الدین داد و گنبد میر بزرگ را که اسکندر شیخی شکافته بود و درویشان اندک امارت بر بالای آن کرده بودند باز درویشان به ساختن قبه عالی رغبت نمودند و بسیار خشت وساروج هم جمع شده بود بفرمود تا بنیاد کنند و استادان بنا را به سر کار باز داشت و در  سال 814 ه.ق تمام شد .

 بسیاری از سران و بزرگان خاندان مرعشی در اطراف مرقد میر قوام الدین و اطاقهای اطراف بناهای اصلی به خاک سپرده شده اند سید علی آملی یکی از آنها ست هنگامی که او از سید علی ساری شکست خورد به زاغ سرا در تنکابن افتاد و در سال 825 ه.ق فوت شد . جسد او را در همان زاغ سرا به خاک سپردند و دو سال در آنجا مدفون بود آخر الامر درویشان آمل جسد او را آورده در زیارت سید قوام الدین بزرگ دفن کردند .بنای فعلی را شاه عباس اول که یکی از نواده های دختری میر بزرگ است ساخته است.

 هولمز در سال 1260ه.ق می نویسد : تنها بنای معظمی که جلب نظر هنوی را کرده و او جزییاتش را ضبط کرد ه مقبره میر قوام الدین مر عشی است .

 ملگنوف مشهد میر بزرگ را مسجد میر قوام الدین خوانده و در باره آن می نویسد : مسجد میر بزرگ قوام الدین با گنبد نیکو و حجره نشستگاه خود ،گویند زیرزمینی است که خزینه اوبوده خام طعمان آنجا گرد گردیده اند شاه عباس به ادعای خویشی ومصاهرت آن مسجد را مرمتی کرد . گنبدش از زلزله ویران شد. گویند 15من طلا از آنجا کندند .ناصرالدین شاه در محرم سال 1283قمری از این بنا دیدن کرده و به دستور او عکاس مخصوص عکسی از این بنا از سمت شرق برداشته که در آلبوم شخصی او محفوظ است و زیر آن نوشته است :

مقبره میربزر گ که معروف است یکی از خویشان صفویه بوده است . محرم1283در آمل . محمد حسن خان اعتمادالسلطنه مشهد میر –بزرگ را مقبره میرزا بزرگ وزیر شاه عباس شناخته و درباره آن نوشته است: از بازارکه خارج شدیم ساختمان کهنه ای بنظرم آمد پرسیدم گفتند مقبره میرزا بزرگ وزیر شاه عباس است . در آمل پس از دقت زیاد مقبره ای بنام مقبره میرزا بزرگ نیافتم و مسلما منظور اعتماد-السلطنه مشهد میربزرگ است که دوران حیات او با زمان سلطنت شاه عباس هیچگونه نزدیکی ندارد.                                              

دمرگان در سال1307ه.ق این بنا را مورد بررسی قرار داده و درباره آن نوشته است :

جالب ترین بناهای تاریخی آمل ، بدون تردید مرقد میربزرگ است . این بنا در غرب بازار فعلی است و از آجر با نمای کاشی آبی رنگ  ساخته شده است . نمای بنا یک در بزرگ در وسط و دو در کوچکتر در سمت چپ و راست آن است که اطراف آنها را یک حاشیه کاشی مینا رنگ با خط کوفی احاطه کرده است . سالن بزرگ وسط مربع است و در چهار ضلع آن چهار در ورودی است کاشیهای دیوارهای این اطاق زمینه ای زرد و حاشیه ای خاکستری رنگ دارد و ارتفاع آن به 240سانتیمتر می رسد . در کمربند گنبد کتیبه ای از آیات کلام الله مجید است که با خطی سفید روی زمینه آبی نوشته اند  . می گویند گنبد فعلی که تقریبا سراسر آن تعمیر و از نوساخته شده است سابفا از خارج پوشیده از ورقه های نقره بوده است . در چپ و راست تالار مرکزی، اطاقهای کوچکتر است که دیوارهای آنها با کاشیهای زمینه زرد و گلهای ظریف تزیین شده است اطاقهای زیر امروز وضع بسیار بدی دارند . در گذشته تزیینات این اطاقهابسیار مجلل و عالی بودند سابقا نزدیک بنای میربزرگ قصری که زمین بر جسته مربع شکل آن تا امروز برقرار است وجود داشته است .

 اهالی می گفتند در محلی که امروز رودخانه جاری است بنای بسیار مهمی یافت می شد که بر اثر طغیان رودخانه یکسره از جای کنده شده و با تمام ظرایف و زیباییهای آن به دهان سیلاب فرو رفته است .

رابینو در سال 1330قمری درباره مشهد میربزرگ چنین نوشته است :

مشهد میر بزرگ مزار میر قوام الدین مرعشی(781ه،ق)است . او سر سلسله ساداتی است که از سال 760-   989 قمری در مازندران حکومت داشتند. این امام زاده شامل بنایی چهار گوش آجری است که مدخل آن در سمت جنوب است و در سه طرف دیگر آن سه اطاق است که طول هر یک در حدود هفت متر است و بنایی هشت ضلعی که بسیار ویران شده و سبزه و گیاه بر روی آن رسته است بر این بنای چهار گوش است و بالای همه برجی مدور است که به گنبدی کوتاه منتهی می شود گویا سراسر بنا با کاشیهای الوان سرخ و سبزو آبی و زرد و ارغوانی که طرحهای مختلف داشته اند پوشیده بوده است. پاره ای از این کاشیها بر بالای مدخل تا امروز باقی است .

قسمت داخلی بنا که مرقد میر قوام الدین است زیبا و با عظمت است. داخل بنا حاشیه ای از کاشی آبی رنگ دور بنا در زیر گنبد دیده می شود. مرقد در وسط و صندوقی بزرگ چوبین آن را پوشانیده است که فعلا چهار چوبه و استخوان بندی آن باقی است. بر این چهار چوب ابیاتی ازهفت بند  محتشم با خطی خوش حک شده و حروف آن مذهب است. زمینه کتیبه رنگ آبی سیر دارد. مشهد میر بزرگ در شمال غربی شهر نزدیک سبز میدان است و در اثر زلزله و سستی در کار تعمیر رو به ویرانی است.

در فهرست بناهای تاریخی، مشهد میر بزرگ در محله سبز میدان آمل دانسته شده و در باره آن چنین نوشته شده است: بنای کنونی بقعه مشهد میربزرگ که در وسط محوطه ای مشجر و حسینه ای واقع شده است از ابنیه قرن یازدهم هجری به شمار می آید. از جهت وسعت ساختمان و دارا بودن گنبد و سر در و کاشی کاریهای زیبا و صندوق چوبی نفیس در عداد ابنیه مشهور تاریخی مازندران است. در روی صندوق چوبی مرقد تاریخ سال 1033هجری ثبت شده است. در زیر گنبد و شبستانها و اطاقهای جنبین و سر در مقبره ورودی جرزهای آن قطعات کاشی صفوی باقی مانده است. همچنین مقداری از کتیبه کمربند داخلی گنبد نمایان است . در نتیجه تعمیرات اساسی  که در این بقعه به عمل آمده هسته مرکزی بنا حفظ شده است . بنای کنونی از ساختمانهای زمان شاه عباس اول صفوی میباشد .

وضع کنونی مشهد میر بزرگ

 بنای اصلی از داخل چهار گوشه و به ابعاد 950× 935سانتیمتر است در هر ضلع صفه هایی به پهنای 307و عمق 115 سانتیمتر است.  مختصات جغرافیایی این اثر به این ترتیب است که :

طول جغرافیایی : 3628.311

عرض جغرافیایی : 05221.116

ارتفاع از سطح دریای آزاد :  99 متر

می باشد و   قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (( قرن 10 تا 13 ه.ق )) که مربوط به دوران  صفویه بوده است .

ازاره ای از کاشی به بلندی 190 سانتیمتر که متن کاشیها زرد و اسلیمیهای آبی رنگ روی آن نقش کرده اند، داخل صحن اصلی است چهار کنج بنا را چهار گوشواره زدند و چهار گوشه را به هشت ضلعی رسانیده و گنبدی مدور بلند بر این دایره زدند. کتیبهای زیرگوشوارهاست که آیاتی از کلام الله مجید و حدیثی از امیر المومنین علی علیه السلام با خطی سفید ثلث بر کاشی آبی دیده میشود . مقداری از این نوشته ها باقی بود .                                                                                      

  برضلع شرقی : ...... فی اجسادهم ......الثواب.   بر ضلع شمالی: قال امیر المومنین علیه السلام المتقین ... صف  غضوا ابصارهم ...

الخالق فی انفسهم ......وانه

ماذاعینهم ..... بهم مخزونه .... سر رمرفوعه..... واجسادهم نحیفه ونهم

بر اضلاع غربی و جنوبی از کاشیهای کتیبه آثاری بر جای نبود . متصل به ضلع غربی دو اطاق ومتصل به ضلع شمالی سه اطاق و یک راهرو است . گنبد از خارج مدور بود در تعمیرات سال 1356شمسی آن را به هرم مربع القاعده تبدیل کرده بودند. کمر بند گنبد از خارج هشت ضلعی دو به دو برابر است. بر کاشیها به خط کوفی بنایی علی و محمد و لا اله الاالله نوشته شده است . کاشیکاری اضلاع ، مختلف است و هیچگونه شباهتی به یکدیگر ندارد .

سر در ورودی مشهد میر بزرگ کاشیکاری ظریف داشته که بیشتر آنهارا کنده و به سرقت برده اند . در کتیبه بالای سردر با خط کوفی بنایی عبارات زیر با خطی سیاه بر روی زمینه زرد بر کاشی نوشته شده است: {سبحان الله} والحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر و لا –حول و لاقوه الا{با الله}

سنگی چهار گوشه به ابعاد 50×60سانتیمتر بر دیوار در ورودی تکیه داشت. ((بسم الله الرحمن الرحیم)) در دو جهت بر آن حک شده بود. صندوقی چوبین وسط بنای اصلی است درازای آن 286و پهنایش 154و بلندی آن 164سانتیمتر است. این آیات از کلام الله مجید و احادیث بر آن حک شده بود:  آیات و احادیثی نبوی که بر صندوق مزار میر بزرگ حک شده است:

برقسمت بالای بدنه جنوبی:  بسم الله الرحمن الرحیم یس – تا- اذارسلنا

بر قسمت بالای بدنه غربی:  الیهم اثنین- تا- قوم مسرفون

بر قسمت بالای بدنه شمالی:

 وجاء من اقصی المدینه – تا – لهم الارض المیه احییناها.  بر قسمت بالای بدنه شرقی: واخرجنامنهاحبا- تا-کالعرجون القدیم. 

 بر طرف چپ بدنه جنوبی از بالا به پایین : لا الشمس ینبقی-تا- من مثله مایرکبون .

 برقسمت پایین بدنه جنوبی صندوقوان شانغرقهم – تا- ما وعدالرحمنو صدوق المرسلون.  بر قسمت پایین بدنه غربی:  ان کانت الاصیحه- تا الیکم یابنی آدم.

 بر قسمت پایین بدنه شمالی :

 ان لا تعبدو الشیطان- تا- لهم فمنها رکوبهم وباقی قسمت پایین بدنه شمالی صندوق به سرقت رفته است .

بر پایه دست چپ بدنه شرقی از بالا به پایین:

 جعل لکم من الشجر- تا- الیه ترجعون.

 بر پایه دست راست بدنه شمالی از بالا به پایین :

قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم کنت انا و علی ابن ابی طالب نورا بین ایدی الله قبل ان یخلق الله آدم علیه السلام اربعه عشر الف عام فلماخلق الله ذلک قسم النور جزیین فجزء انا فجزء علی بر پایه سمت چپ بدنه غربی از بالا به پایین: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم من احب ان یحیی بحیوتی و یموت میتتی و یسکن

جنه الخلدالتی وعد ربی عزوجل {و} غرس قضبا نهابیده فلیتول علی بن ابی طالب .

 بر پایه طرف دست راست بدنه غربی از بالا به پایین:

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم فاطمه مهجت قلبی و ثمره فو آدی ابناها و بعلها نور بصبری و الایمه من ولدها مناحبل ممدود بین الله و بین خلقه من اعتصم بهم نجاومن تخلف عنهم هوا . بر پایه سمت چپ بدنه جنوبیصندوق از بالا به پایین : قال رسول الله وآله و سلم ان علینا وانا من علی هو ولی کل مومن و مومنه بعدی لایودی عنی الا انا و علی ولکل نبی وصی و وارث و وصی و وارثی علی.

بر پایه سمت راست بدنه شرقی از بالا به پایین :

 قد اتفق الفراغ من اتمام هذا الصندوق المبارک فی شهور سنه ثلث و ثلثین بعد الف من هجره  النبویه المصطفویه علیه و وصیه و بیته الصلوه والسلام و التحیه کتبه المحتاج الفقیر الی الله الغنی محمد الحسینی لاهجی.   

چند سنگ گور در حیاط مشهد میر بزرگ به شرح زیر وجود داشت که در بازدید سال 1356شمسی نشانی از آنها نیافتم :

 1- لپه سنگ مدوری که اطراف آن نامهای جهارده معصوم به این شرح حک شده بود :

 اللهم صلی علی محمدوعلی و فاطمه وحسن و حسین والسجادو الباقر والصادق و الکاظم و الرضاو التقی و النقی والعسکری والقایم صاحب الزمان . وسط آن طرحی محرابی با دو خط نقر کرده بودند ولی نام متوفی در این طرح محرابی کنده نشده بود.

2- لپه سنگ رودخانه ای مدور دیگری که در وسط نام محمد حک شده و اطراف این نام را به هشت قسمت تقسیم کرده و کلمات زیر را در آنها  کنده اند:

 سبحان- الله – والحمد – لله- ولااله – الاالله –والله – اکبر-

 بر حاشیه مدور سنگ قسمتی از آیه الکرسی و آیات دیگر به این ترتیب حک شده است :

 الله لا اله الا هو الحی القیوم وهوالحی القیوم الم الله لا اله الا هو الحی القیوم هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب والشهاده

3- لپه سنگ رودخانه ای بیضی شکل دیگریکه بر حاشیه اطراف آن عبارات زیر حک شده است :

 قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم یا ایتها لنفس المطمینه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی .

 بر بالای متن سنگ این حدیث خوانده میشود:

 الدنیا سجن المومن زیر این حدیث سه بیت شعر است و پایین تر از آنها مطالب دیگری به چشم می خورد. قسمتهایی از این ابیات به این شرح خوانده شد:

                                  بحکم ......... خدای جلیل                 بسا ل سیصد ........آخر تحویل

                      بغره مه ذی الحجه روزآدینه             که سوی جنت جاوید کرده است رحیل

4- سنگ سفید تراشیده دیگری که بر حاشیه آن صلوات کبیر بدین شرح حک شده بود:

 اللهم صل علی النبی والوصی والبتول والسبطین والسجادوالباقر والصادق والکاظم وعلی والتقی والنقی وحسن والمهدی .

در متن سنگ :

  کل من علیهافان وفات مرحمت پناه غفر {ان} آثار کربلایی علی دوتر(؟)بن مرحمت پناه ... الصناع استاد حسن آملی سنه احد و عشرین مایه والف من الهجرته. {کذا}‍.

5- سنگ تراشیده مستطیل دیگری که چهار مصراع بر چهار طرف حاشیه آن به این شرح نقر شده است :

افسوس که روح در بدن نیست مرا           آن بلبل مست در چمن نیست مرا

یاران وکه خواهران مرا یاد کنید {کذا}      رفتم سفری که آمدن نیست مرا

بر متن سنگ عبارات زیر نقر شده است:

سکینه ولد {کذا}مرحوم مشهدی ابراهیم نیارستاقی زوج شاطر محمد خسروی بتاریخ شانزدهم شوال المکرم سنه یکهزاروسیصدوچهل و شش هجری سنه 1346گلوله های ریخته گری چدن به محیط 85سانتیمتر و بیشتر ، در حیاط مشهد میر بزرگ است، معلوم نشدبه چه کار می آمدند. 

این بنا در تاریخ 15/10/1310 به شماره 59 در فهرست آثار ملی کشوربه ثبت رسیده  است .

دبیرستان امام خمینی یا مدرسه امام

 مربوط به دوره پهلوی اول است و در آمل، خیابان فرهنگ، جنب پاساژ مروارید قرار دارد که در سال ۱۳۱۷ توسط معماران آلمانی تأسیس و با نام دبیرستان پهلوی افتتاح شده‌است. این اثر در تاریخ ۱۴ شهریور ۱۳۹۸ با شمارهٔ ثبت ۳۲۵۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این مدرسه در هفدهم خرداد سال ۱۳۹۱ به عنوان مدرسه ماندگار ثبت شد.

مشخصات خانه مدنی

 خانه مدنی خانه ای به سبک دوره قاجار در پایین بازار آمل پایین تر از مسجد هاشمی کوچه حسینیه در شاهاندشتی محله آمل قرار دارد پلان این خانه مستطیل شکل دارای دوطبقه با حیاط شمالی و جنوبی است حیاط خانه دارای طاق نماهای منقوش است نقوش به کار رفته در این طاق نماها عبارتند از :

1ـ نقوش اسلیمی ( گیاهی و حیوانی ) 2 ـ نقوش هندسی 3 ـ انسان در حال شکار 4 ـ شمسه 5- انسان در حال آماده کردن قلیان و کشیدن آن 6- نوشته ای به خط ثلث با مضمون یا ابا عبداله الحسین 7- پرنده افسانه ای که منقارهایشان به هم چسبانده است 8- نقش زن دوره قاجاری در وسط نقش درخت سرو با طرح اسلیمی که نشان از با اهمیت بودن فرد مورد نظر را می رساند 9 - نقش ستاره یا گلهای چهار پر 10 - نقش پرنده طوطی      

حسینیه کنار خانه که با پلان مستطیل در دو طبقه به پلان خانه چسبیده است در یک دوره ساخته شده است و بنیان آن را براساس حسینیه و انجام امورات مذهبی می باشد عمده تزیینات موجود در خانه و حسینیه مدنی گچ بری و تزیینات چوبی شیر سر پنچره های مشبک و ارسی می باشد و در قسمت غربی خانه که حسینیه قرار گرفته در سمت شرقی نیز پنجره ارسی اجرا گردیده که این پنجره ها بصورت گره چینی چوبی یا به اصلاح فارسی جورچین و همچنین دارای شیشه های رنگی اجرا گردیده که در مقابل آفتاب قرار بگیرند رنگهای دلنشینی در داخل اتاق اصلی یا تالار پذیرایی ایجاد می کنند. در قسمت شمالی نیز خانه از دوره قاجار بوده که در زمان پهلوی اول نیز تغییر و تحولاتی در آن انجام گردیده است. بر اساس نقش های مذکور نیز خانه دارای حاکمیت ادرای و مالی بوده که بر ارزش خانه افزوده است.  بر بالای این پنجره های ارسی نیز نورگیرهای چوبی گره چینی مشاهده می گردد مصالح آن از سنگ، ساروج ،گچ، آهک، آجر و چوب می باشد بنا دارای حیاط مرکزی و حوض دروسط ودیوار جنوبی منقوش می باشد . این اثر در تاریخ 10/7/1380 به شماره 4171 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .

جاذبه‌های ورزشی
* قله دماوند
* قله امام‌زاده قاسم (ع)
* کوه قره‌ داغ
* سیاه کوه
* آسمان کوه لار
* کوه دال کمر
* ارتفاعات ییلاقات لاریجان
* رود هراز

جاذبه‌های زیارتی
* امامزداده عبد‌الله (ع)
* امامزاده ابراهیم (ع)
* امامزاده قاسم (ع)
* امامزاده قاسم هشتل
* امامزاده احمد‌رضا لاسم
* آرامگاه سید حسن‌ولی
* امامزاده محمد
 * امامزاده محمد طاهرینه
* امامزاده فضل زیارو

* جاذبه‌های علمی تحقیقی
* کارگاههای پرورش ماهی سردابی لاریجان
* طرح آبریز هراز
* موسسه تحقیقات برنج کشور
* مرکز پرورش نهال زیتون
* مرکز پرورش گیاهان دارویی سلیمانی و قلی‌زاده
* دهکده قدیمی با کارگاه قالی‌بافی بلیران
* باغ کیوی و گلخانه ایزدی
* پرورش ماهی و منابع طبیعی چلاو
* منطقه حفاظت شده چلاو
* منطقه حفاظت شده سیاه‌ بیشه

* جاذبه‌های تفریحی
* پارک جنگلی میرزا کوچک‌خان
* پارک جنگلی امامزاده عبد‌الله (ع)
* پارک دهکده طلایی
* شکارگاههای لاسم
* شکارگاه امیری
* شکارگاه لار
* منطقه تیر‌اندازی ممنوع رزن

* جاذبه‌های تاریخی
* نقش برجسته شکل‌شاه
* حمام شاه‌عباس آبگرم لاریجان
* بقعه میرحیدر آملی
* مسجد جامع
* آرامگاه ناصر‌الحق

* آثاره راه‌باستانی هراز
* قلعه ملک‌بهمن شاهندشت
* برج قدیمی امیری
* بازار قدیم آمل
* مسجد امام حسن‌عسگری (ع)
* ساختمان دارایی
* قلعه کهرود
* بافت قدیم شهر شهر با خانه زیبا مانند خانه شفائی
* قلعه دختر پلور کاروانسرای سنگی و کوهستانی پلور
* کافر کلی (غارهای باستانی آب‌اسک و پلمون)
* امامزاده عبد‌المناف
* امامزداده محمد قریشی
* امامزداه عباس شهنه‌کلا
* پل 12 چشمه
* پل معلق
* پل پلور به لار
* بقعه شمس آل 
* بقعه میر‌بزرگ

جاذبه‌های طبیعی
* بلیران
* گرم رود
* رود کم‌کلا
* رودس کرسنگ
* رود پنجاب
* رود لاسم
* آب معدنی استراباکو قلابن
* آب معدنی پرسم آمولو
* آب گرم معدنی لاریجان
* آب معدنی اسک
* آب آهن آب فرنگی لاریجان
* آب معدنی گرو کلرد
* آبشار یخی
* آبشار شاهان‌دشت
* آبشار آلامل
* آبشار پرو مد
* آبشار شیخ علی‌خان
* آبشار سنگ درکا
* آبشار قلعه‌دختر
* دریاچه سد‌لار
* منطقه زیست‌ محیطی لار
* دریاچه دریوک
* آبشار آب مراد لاسم

دیدنی‌های داخل شهر آمل
شهر آمل اولین شهر استان از نظر جاذبه‌های فرهنگی و توریستی می‌باشد که اجرای تورهای یکروزه در آن علاقمندان بیشماری دارد که برخی از آنهاعبارتند از:

* امامزاده ابراهیم (ع)
این بنا با پلان مربع شکل و بدنه آجری و گنبد هرمی‌شکل در قرن نهم هجری در شهر آمل ساخته شده و در ابتدای بلوار طالب‌آملی قرار دارد. بر روی در و صندوق چوبین روی مرقد کتبه‌های زیبائی به خط رقاع حک شده که طبق مفاد آنها، مزار متعلق به ابو‌محمد ابراهیم از فرزندان امام موسی‌(ع) می‌باشد.

* امامزاده قاسم‌(ع)
بنای امام‌زاده قاسم متعلق به قرن هشتم هجری قمری است و در محله پایین‌بازار آمل و در مجاورت بلوار شهید بهشتی قرار دارد. از لحاظ شکل و پلان دارای ویژگیهایی است که آن را منحصر بفرد نموده، بطوریکه نظیر آن در مازندران دیده نمی‌شود. بنای 8 ضلعی با گنبدی کوتاه بر روی یک صفحه قرار دارد که با ملاط بر روی آجر، تزئیناتی روی آن صورت گرفته است.

* گنبد ناصر‌الحق و شمس طبرسی
این دو بنای تاریخی در مجاورت یکدیگر در حاشیه شمالی شهر آمل در منطقه چاکسر و در جانب غربی بلوار شهید بهشتی آمل قرار دارند. ساختمان آجری آنها متعلق به قرن نهم هجری قمری بوده و بنای ناصر‌الحق آرامگاه وی می‌باشد که در سال 304 هجری قمری در این مکان به خاک سپرده شده و گنبد دیگر متعلق به شمس طبرسی از فقها و علمای مشهور آمل می‌باشد.

* بقعه میر‌حیدر آملی
بنای اصلی آن متعلق به قرن 60 هجری قمری بوده که در دوران مختلف بازسازی شده ولی شکل اولیه را حفظ نموده، این ساختمان آجی با برج 8 ضلعی و گنبد هرمی با ارتفاع 12 متر در نزدیکی گنبد‌های ناصر‌الحق و شمس طبرسی در منطقه چاکسر آمل و در مجاورت بلوار شهید بهشتی قرار دارد.

* آتشکده
علیرغم شهرت این بنا به آتشکده، شکل ظاهری آن چندان با کاربرد آن تناسب ندارد. احتمالاً مکان اصلی آن آتشکلده بوده که بعد از اسلام آوردن مردم آمل شکل آن تغییر یافته است. این بنای عظیم و آجری با پلان مربع شکل و در کنار بلوار شهید بهشتی شهر آمل در منطقه چاکسر قرار دارد.

* بقعه تاریخی میر بزرگ
یکی از مهمترین بناهای تاریخی مازندران است که در عهد سلطنت شاه عباس صفوی در سال 1020 هجری قمری بر روی مدفن میر‌قوام مرعشی بنیانگذار سلسله مرعشیان مازندران در اواخر قرن هشتم هجری قمری ساخته شده و در مرکز بافت قدیم شهر آمل در سبزه‌میدان و مجاورت مصلای بزرگ قرار دارد. این ساختمان از لحاظ ویژگیهای معماری، گنبد، سردرب‌ها، کاشیکاری و کتیبه‌ها کم‌نظیر است. پلان آن چهار ضلعی، مساحت آن 781 متر مربع و مصالح عمده آن آجر می‌باشد.
علاوه بر میر‌بزرگ اماکن تارخی فراوانی در شهر آمل وجود دارد که دفاتر خدمات مسافرتی می‌توانند برای بازدید در شهر، همه آنها را در برنامه خود بگنجانند که در ادامه توضیحات لازم ارائه می‌شود.

* پل دوازده چشمه
این پل در عصر سلطنت شاه عباس صفوی بر روی رود هراز در مرکز شهر آمل بر روی رود هراز در ابتدای خیابان سبزه میدان احداث گردیده و در دوران قاجاریه به طور کامل مرمت و بازسازی شده و دو بخش شرقی و غربی شهر را بهم متصل می‌کند. این پل به نیت دوازده معصوم (ع) دارای 12 طاق و دهنه می‌باشد که هر یک بر پایه‌های مستطیل شکل استوار شده‌اند به صورتی که ارتفاع آخرین نقطه طاقهای قوسی شکل در محل تیزی تا سطح رودخانه حدود 7 متر می‌باشد، فاصله بین هر پایه با پایه دیگر 6 متر بوده که در ضلع جنوبی و در قسمت مخالف جریان آب دارای سیل برگردان می‌باشد. طول این پل تاریخی و دیدنی 120 متر و عرض آن 40/6 متر است. در زمان بازدید این پل می‌توان از امکانات موجود در پارک‌دهکده طلائی شامل شهربازی، دریاچه، امکانات ورزشهای فکری، فروشگاههای مختلف و کافی‌شاپ استفاده نمود.

* حوضه گرمارود از بلیران تا لاله‌زار
رودخانه گرمارود دارای طولی حدود 50 کیلومتر می‌باشد که از ارتفاعات شمالی رشته کوههای البرز بنام هلی‌بار سرچشمه می‌گیرد و در مسیر خود تراس‌های آبرفتی زیبایی را بر جای گذاشته است. در حول و حوش این رودخانه دو چشمه آب‌معدنی اصلی به نام‌های «گرو» و «لاله‌زار» و دهها چشمه آب معدنی فرعی وجود دارند که به سبب دارا بودن املاح معدنی گوناگون دارای خاصیت درمانی شفابخش برای امراض پوستی و دردهای مفصلی می‌باشند بستر رودخانه از بالا به پایین از تخته سنگ، قلوه سنگ و شن تشکیل شده است جریان آب رودخانه طوری است که با حفر بستر خود در جاهای مختلف حوضچه‌های مناسب برای شنا ایجاد نموده است که در تمام مدت تابستان بالاخص روزها بیشتر مردم ناحیه آمل به طول تقریبی 15 کیلومتر در فاصله‌های مجزا به شنا در داخل آن می‌پردازند.
روستای جنگلی بلیران نیز بر روی تراس آبرفتی رودخانه گرمارود واقع شده و به سبب همجواری با رودخانه پرآب گرمارود از جاذبه و چشم‌انداز ویژه‌ای برخوردار است، مصالح خانه‌های این روستای جنگلی عمدتاً از چوب و گل است. فرم خانه‌ها با معماری ویژه‌خانه‌های جنگلی منطقه تطبیق یافته است. جاده دسترسی به این منطقه زیبا از روستای معروف کمدره واقع در کیلومتر 15 جاده قدیم آمل به بابل می‌باشد. به دلیل اینکه جاده خاکی و جنگلی است همه کسانی که تاکنون به نیت طبیعت درمانی و طبیعت گردی به گرو و لاله‌زار در گرمارود سفر کرده‌اند با شوق و علاقمندی این محیط طبیعی بکر و باصفا را به عنوان مکان تفریحی دایمی خود در فصل بهار و تابستان پذیرفته‌اند.

* شکل شاه
در 60 کیلومتری جنوب شهر آمل در جانب غربی رود و جاده هراز و تونل بایجان در کنار محور ارتباطی تهران به آمل در زمان ناصر‌الدین‌شاه و بدستور وی نقش برجسته سنگی زیبایی بر سینه کوه و مشرف به رود هراز کنده شده که در مازندران بی‌نظیر بوده است. در این حجاری، ناصر‌الدین‌شاه بهمراه چند‌تن از امری کشوری و لشکری نشان داده شده است.

* آبهای معدنی آب‌ اسک
قریه آب اسک در 80 کیلومتری آمل به تهران در محور هراز قرار دارد. آبهای معدنی گرم با مواد گوگردی در همه نقاط این روستا جاری است. که بصورت سنتی گردشگران بیشماری بویژه در فصل تابستان برای استفاده از آب معدنی و هوای مطبوع کوهستانی به این منطقه مسافرت می‌کنند. آب‌های معدنی آب‌اسک با برخورداری از املاح فراوان و مواد گوگردی برای درمان بیماریهای پوستی، درمان درد مفاصل و استخوان بسیار مفید است. ضمناً در این روستای ییلاقی هتل مهرگان که بصورت هتل آپارتمان دارای امکانات مجهزی مانند استخر، آب‌گرم، سونا، رستوران زیبای کوهستانی، کافی‌شاب و سوئیت بسیار مجهز با درجه 4 ستاره آماده پذیرایی از گردشگران می‌باشد.

* قلعه شاهان دشت
به ملک قلا معروف است و در 65 کیلومتری شهر آمل در جاده هراز و مسیر منتهی به تهران و در ارتفاعات مشرف به روستای شاهان‌دشت بر روی یک‌کوه هرمی شکل در کنار روستای ییلاقی شاهان‌دشت و دره، رود و جاده هراز قرار گرفته و کاملاً برای مسافران مسیر هراز و محور ارتباطی تهران به آمل قابل مشاهده است.
ظاهراً این قلعه متعلق به ملک بهمن آخرین سلطان سلسله استندار لاریجان بوده است.

* آب‌ معدنی لاریجان
به علت شرایط خاص از لحاظ زمین‌شناسی در دامنه‌های البرز به ویژه اطراف قله دماوند، آبهای معدنی با خواص مختلف درمانی وجود دارد که مهمترین آنها در روستای آبگرم مجموعه‌ای جذاب را پدید آورده است. روستای ییلاق و خوش‌ آب‌و‌هوای آب‌گرم در دامنه قله دماوند قرار دارد. جاده دسترسی به آن پس از طی 70 کیلومتر در مسیر توریستی هراز که شهر آمل را به تهران متصل می‌کند در محل گزنک توریستی هراز که شهر آمل را به تهارن متصل می‌کند در محل گزنک بخش لاریجان از راه اصلی جدا شده و به سمت غرب در مسیر کوهستانی و آسفالته ادامه یافته و پس از عبور از روستای ییلاقی گزانه به آبگرم می‌رسد. آبهای گرم معدنی این روستا با حرارتی در حدود 62 درجه سرشار از مواد گوگردی بوده و به همین دلیل برای درمان انواع بیماریهای پوستی، دردهای استخوان، مفاصل و روماتیسم مفید می‌باشد.

* آبشار شاهان‌دشت
در 65 کیلومتری شهر آمل در جاده هراز و مسیر منتهی به شهر تهران در ارتفاعات مشرف به روستای زیبا و ییلاقی شاهاندشت در جانب جنوبی جاده و رودخانه هراز این آبشار پر‌آب، دائمی و عظیم باشکوهی وصف‌ناپذیر خودنمائی می‌کند. آبشار شاهان‌دشت با ارتفاع تقریبی 50 متر یکی از بزرگترین آبشارهای مازندران به شمار می‌رود. قابل ذکر است که جاده فرعی منشعب از جاده هراز تا آبشار مذکور تقریباً 10 دقیقه فاصله دارد و بعد از خاتمه جاده از روستای شاهان‌دشت 15 دقیقه نیز پیاده روی دارد که منظره واقعاً دلپذیری را در حین پیاده روی مشاده می‌کنید. البته در کنار آبشار قله شاهان‌دشت را نیز می‌توان در برنامه بازدید جای داد.

* پارک جنگلی میرزا کوچک‌خان
این پارک یکی از قدیمی‌ترین پارکهای جنگلی استان مازندران است که با جلوه‌های طبیعی نظیر شالیزار، رودخانه، جنگل و کوه مورد استفاده گردشگران و مسافران بیشماری می‌باشد. این پارک زیبا در 20 کیلومتری شهر آمل در جاده هراز و مسیر ترانزیتی و توریستی آمل به تهارن قرار دارد و از امکاناتی مانند آب، برق، سرویس بهداشتی، آلاچیق، سکوی چادر و وسایل بازی کودکان برخوردار است. در صورت علاقمندی افراد تور به این پارک می‌توانند در جاده هراز از منطقه جنگلی استفاده نمایند که آن همان پارک جنگلی میرزا کوچک‌خان می‌باشد که می‌توان بصورت پیک‌نیک از آن استفاده کرد.

* پارک چنگلی شهرداری آمل ( پارک هلومسر )

این پارک به مساحت 72 هکتار توسط شهرداری آمل احداث گردیده که در 5 کیلومتری آمل جنب دانشگاه شمال واقع گردیده است و دارای امکاناتی از قبیل وسایل بازی کودک ، ست بدنسازی ، نمازخانه ، سرویس بهداشتی ، مجموعه آبخوری ، آلاچیق ، روشنایی معابر و ... می باشد .

* امامزاده عبد‌ا... (ع)
این زیارتگاه مهم در 12 کیلومتری جنوب غربی آمل در دامنه‌های سرسبز البرز شمالی قرار دارد. مسیر دسترسی به آن نیز از خروجی شهر در بلوار تهران آغاز و پس از طی مسافت 4 کیلومتر در ابتدای جاده هراز به دوراهی امامزاده عبد‌ا... میرسد که در جانب غرب جاده و رود‌ هراز بطرف امامزاده عبد‌ا... ادامه می‌یابد. ساختمان اصلی امامزاده با معماری بسیار زیبا در سال 1343 با عظمتی خاص بنا گردید. در داخل حرم و بر روی مقبره ضریحی از طلا و نقره به طول 463، عرض 375 و ارتفاع 275 سانتی‌متر قرار دارد که بوسیله هنرمندان اصفهانی ساخته شده است. از آثار قدیمی آستانه، حوض شفا و مرقد بی‌بی فاطمه و سقاخانه می‌باشد. برای زائرین نیز اماکن اقامتی، پارک، بازار، واحد‌های پذیرایی ایجاد گردیده است. این زیارتگاه مشهور هر ساله میزبان هزاران نفر از میهمانان سراسر کشور بوده و امکانات اقامتی آن در حد مهمانپذیر درجه 3 می‌باشد.

* قله دماوند بام ایران
با شهرتی جهانی یکی از منحصر بفرد‌ترین جاذبه‌های طبیعی ایران به شمار می‌رود و در 90 کیلومتری شمال شرقی تهران و 75 کیلومتری جنوب غربی شهر آمل در البرز مرکزی و بخش لاریجان قرار‌ دارد و جاده توریستی هراز که تهران را به مازندران متصل می‌سازد از نزدیکی آن عبور می‌کند. مسیر دسترسی به آن نیز در کیولمتر 70 آمل به تهران در آبادی پل‌مون از جاده‌هراز جدا می‌شد که به جاده آبگرم رینه معروف است. این جاده فرعی بعد از حدود 7 کیلومتر و با شیبی تند و عبور از ارتفاعات با پیچهای متعدد به شهر رینه می‌رسد و سپس با عبور از شهر رینه به سمت غرب در مسری که به منطقه اکوتوریستی لار و شهر پلور ختم می‌شود ادامه یافته و پس از طی حدود 5 کیلومتر بعد از رینه در نزدیکی محل برف‌چال از جاده رینه به پلور به سمت قله در جهت شمالی یک جاده فرعی و خاکی از جاده آسفالته مذکور جدا شده و با عبور از مسیری زیبا در میان شقایقهای سرخ در محلی موسوم به مسجد امام زمان (عج) خاتمه می‌یابد و از این مکان کار صعود کوهنوردان آغاز می‌شود، محل مذکور در ارتفاع 2200 متری قرار دارد و استراحتگاه و پناهگاه بعدی نیز در ارتفاع 4200 متری واقع شده است. مسیر فوق‌الذکر در جبهه جنوبی قله می‌باشد و علاوه بر آن کوهنوردان از جبهه‌های شمالی، جنوب‌غربی و غربی نیز به قله صعود می‌کنند.
قله دماوند پابه‌پای ایران زمین از گذشته‌های دور تا به امروز جزء جدائی ناپذیر فرهنگ و افتخارات ایرانیان و مازندرانیها بوده و در سالهای اخیر به علت شهرت جهانی و از سوئی به دلیل مجاورت با مرکز کشور و دریای خزر از اهمیت و جایگاه والاتری برخوردار گردیده تا جائیکه هر ساله هزاران تن از شیفتگان ورزش و طبیعت از ایران و همه نقاط جهان به آن روی می‌آورند و با دیدن عظمت این قله سر برافراشته بر آسمان از خودشناسی به خداشناسی میرسند.
قله دماوند دارای ویژگیهایی است که آن را از 300 قله مرتفع دیگر خاورمیانه متمایز نموده و جزء قلل منفرد و مخروطی‌شکل جهان است و با 5671 متر ارتفاع دومین قله مخروطی جهان به شمار می‌رود. این قله آتشفشانی اکنون نیز فعال می‌باشد و وجود چشمه‌های آب‌گرم اطراف آن و خروج گاز گوگرد مؤید این امر می‌باشد.
در ارتفاع 4400 متری قله در همین مسیر آبشار یخی وجود دارد که در تمام ایام سال آبشار آن دارای یخ بوده و هیچوقت ذوب نمی‌شود که معمولاً کوهنوردان برای طی کردن مسیر قله را بر اساس آبشار یخی تقسیم‌بندی می‌کنند.